INNHALD
Stryn herad 100 år
Storleik og folekmengde
Tunskipnaden
Kvardagslivet
Hagestell
Fiske og jakt
Ulukkor
Verlag (underavsnitt)
Turistferdsla
Heradsstyre
Delingsspursmål
Vegar
Ljos og kraft
Skulen
Kyrkjene og prestane
Bygdediktarar
Utflutte fra Stryn
1837 - 1937
Stryn 1937
Bergmanns Prenteverk
Utgjevar: Stryn kommune
Skriftnemdnd:
J. Øvreide, form
Arne Fosnes
Arne Loen
Om den digitale kopien: Denne kopein er ufullstendig. Det er stort sett berre skanna og teke med avsnitt som inneheld omtale av Loen sokn, men og nokre få generelle avsnitt.
1. Stryn. Storleik og folkemengde
Heile avsnittet er med
Der fjorden ender og lendet stig
braabratt mot himmelbryn
der ligg ei bygd ifraa gamal tid
og bygdi ho heiter Stryn.
Hit kom det folk i utgamal tid
levde sin livsens tunge strid
og bygde i von og tru.
Javisst ligg her ei bygd med høge tindar og taarn mot den blaae himmel - med ei storfeld og villfager natur. Og med takk og vyrdnad vil vi i dette vesle 100 aars skrift minnast det folk som rudde og bygde her.
vi minnest vaar far
og alle dei gjæve fedre.
Vi takkar for slitet paa urudd gard
og no vil vi minnet hedre.
Stryn herad ligg i den nordaustre hyrna av Sogn og Fjordane fylke og er umgjeve av heradi: Skjaak, Sunnylven, Hornindal, Innvik, Jostedal og Luster.
I Stryn herad er 3 kyrkjesokner. Nedstryn, som er hovud-sokna og Opstryn og Loen. Stryn herad sitt flatemaal vert opgjeve til 889 km2. Av dette er 247,3 km2 snø og is. 38,6 km2 er ferskvatn. Det største av desse er Opstrynsvatnet som hev ei lengd av 16 km, og ei flatevidd paa 23,1 km2.
Loenvatnet hev ei lengd paa 10,5 km. og ei flatevidd paa 10,2 km2.
Stryn herad si lengd fraa aust mot vest er 45,1 km. Og fraa nord mot sud 42 km.
Folkemengda hev etter teljingane vore soleis i denne 100 aars bolken
1845 - 2401
1855 - 2479
1865 - 2433
1875 - 2492
1890 - 2664
1900 - 2511
1910 - 2518
1920 - 2596
1930 - 2761
Det bur i Stryn 3 menneskje paa kvar km2. Etter teljingane hev folkemengda i Stryn fraa 1845 og til den siste folketeljing i 1929 auka med 559 menneskje. Men her lyt ein merka seg at Raksgrenda, ein skulekrins som høyrde til Innvik, vart ved kongeleg resolusjon dagsett 6. juni 1922, overførd til Stryn herad.
Av det folkeoverskotet som Stryn hev havt i denne 100 års bolken hev den største del reist over til Amerika. Frå 1837 og utover gjekk det ein jamn straum av vaar ungdom der-over. Ja, det reiste til og med heile huslydar.Den største utvandringa var vel fraa 1860 aara og til 100- aarsskiftet.
I 1890 aara hev folkemenda i Stryn vore ganske høg, med 2664. Men ved teljinga i 1900 var det gjenge ned med 153 menneskje. I 1910 var det auka med 7. I 1920 var det auka med 78 og den 1. december 1930 var det ein auke paa 165. Men i denne teljing er Raksgrenda kome med.
Dei 3 soknene i Stryn herad hadde daa ei samla folkemengd paa 2761 menneskje,
Fraa 1920 - eller i dei tider vart det teke strenge raadgjerder mot innvandring til Amerika, Naar Amerika sette stopp for all innvandring til Statane, so hadde det mykje aa segja for vaare bygder.
Vi lyt firma rom aat folket i vaart eige land. Baade fraa herad og staten si sida maatte det takast op arbeid for aa skaffa jord til nye heimar og nye bruk. Og elles med aa setja verksemder i gang som skaffa folk liveveg.
Det var med ein viss otte folket her i landet saag at utvandringa til Amerika vart stengd, Mange trudde at det vart trongt for den opveksande slekt i vaart eige land. Men menneskja er elastisk. Naar ein port vert stengd, so lyt ein sjaa seg um etter andre utvegar.
2. Tunskipnaden.
Heile avsnittet er medDet som sermerkjer grendene og gardane i bygda vaar, naar vi ser attende til 1837, er tunskipnaden. Tek eg lesarane av dette med meg inn paa eit gardstun for 100 aar sidan, so er det det fyrste syn som møter oss at dei har so mange hus. Naar det daa var fleire gardbrukarar i kvart tun, so vart det som ein liten landsby. Det var: Stova, matstova, nystova, stabbur, løda, kufjøset, sauefjøset, geitafjøset, stallen og grisehuset.
Kvart bruk hadde som regel sitt eige kvernhus, og sel paa sætra. Naust og ei eller fleire utlødor.Mange bruk hadde eit eldhus som vart brukt til turking og baking og ymse anna - t. d. bryggjing, Det var i dei tider aalment aa bryggja i kvar manns hus.
Til alle desse hus høyrde endaa eit som var aalment paa kvar gard i dei tider, smidja.
Daa mange av desse hus alt no høyrer soga til so skal vi sjå næmare paa ein del av desse. Dei siste røykstovor av den gamle type fall her i Stryn i slutten av den her omskrivne 100- aarsbolken.No er her fag att, og her er vel knapt inga med røykomn. Dei største røykstovor her, var paa 10X9 alner. Til dette kom so gang med kove.
Nokon annan omn enn røykomnen fanst ikkje før ikring 1870-aara. Den nemnde matstova - eller som det vart sagt i dagleg tale - masstova, vart brukt om sumaren. Andre stader, der dei ikkje hadde matstova, var dei ofte i eldhuset i sumar-månadene. I nystova stod kister og ymse anna. Dessutan hekk der sengklæde og gangklæde.
På nystovelemen brukte ein å ha oplagsrom for flatbrød, kjøt, flesk, korn og ymse anna. På sume stader var slikt på stabburet.
Til denne dag står her på nokre gardar eit hus dei kallar buda. Det er det same hus som nystova. Men der et bygd eit stokkverk under som då vert kalla buda. Det var serleg eit oplagsrom for korn og ymse anna.
Etter dette ser ein at kvart bruk hadde mange hus. Gjerne 12-15.
Det var mange å halda vedlike; men dei forfall ikkje alle på ein gong. Mest arbeid var det å passa på at alle tak var tette. På alle hus var det torvtak. Her og der hadde dei pannetak på løda.
Um tunskipnaden kan her ikkje vera so mykje meir å for-telja. Den komande slekt vil etter dette ha eit bilæte av korleis eit tun i dei tider saag ut når ein 5-6 gardbrukarar sat saman i eit tun. Vi skal soleis minne um det gamle, store, Lotunet, Bødalstunet, Nesdalstunet,I Nedstryn, Bøtunet, I Opstryn, Fosnestunet før branden i 1876, Flotunet, Nesetunet, Erdalstunet og mange andre.
Etter å ha nemnt om alle desse hus, so lyt vi likevel knyta til at det var trongt om sengrom i den kalde årstid.Sjølvefolket og småborna låg i stova. Gamlefolket - kårfolket - låg ofte i koven. Unglyd og tenarskap låg i fjøset og på fjøslemen. Um sumaren var det betre, då hadde dei seng-rom på loft og i løda.
3. Kardagslivet.
Naar vi ser attende til 1837 og utover, er det ein ting som sermerkjer folk i det kvardagslege liv, og det er tanken på å vera sjølvberga på alle omkverve. Det var i dei tider lite å få både av bitande og slitande - utanum det ein sjølve avla og tilverka på garden. Maten var av det ein avla på garden, og eit uår i dei tider tydde det same som at det vart trongt um mat - ja, kanskje svolt.
Det var lite innførsla av korn i dei tider. Dei plassemenn og andre som ikkje avla korn sjølve, fekk kjøpa hjaa gardbrukarane. Ofte fekk dei korn for arbeid dei gjorde på garden.
Til sitt kvardagslege yrke hadde dei berre reidskap som dei sjølve hadde laga.
Kvart bruk hadde si eiga smidje, og dei laga sine eigne etter vår tid - primitive reidskap.
Det var treplog med ein jarnpigg, trehorv og tregreip. Spaden var av tre med jarnbeslag. Treplog og tregreip var i bruk til omlag 1880. Hjulreidskap var det lite av. Det var tremeida sledar som var ibruk til alt - og over alt.
Det trengdest meir folkehjelp på kvart bruk i dei tider enn no. Tenarløner og dagløner var små. Ei terne hadde 4 dalar i årsløn. Ein dreng frå 10-16 dalar. Men so fekk dei sko og klæde. Ei terne fekk ull som ho spann og vov til seg sjølv. Ei dagløn for ein snekkar og bygningsmann var vel frå 12 skilling og op til ei ort - 40 til 80 øre.
På gardane barka dei det led som trongdert, og dei fleste sydde sko til huslyden. Det var ikkje pligga sko. Det var sydde sko (mesaum og sjølvmesaum). Til høgtid hadde dei sko med sylvspenne over vrista. So var det knebuksa og sokkar og sokkeband med fine duskar. Både kar og kvende hadde sine heimelaga klæde.
Lagging var ein ålmenn husflid i dei tider. Karane lagga det som trongdest: Såar, strokkar, byttor, koppar og øskjor. Mange var sers flinke å lagga.
Kvinnfolka var like nevenyttige som mannfolka. Dei spann all ulla, vov og verka til dei klæda som trongdest til huslyden, både gangklæde og sengklæde. Det var vadmål til karane og einskjeft til kvinnfolka.
I Stryn var her fleire stampor. Soleis i Vikeelva, Loelva, Marsåelva, Erdalselva og Floelva.
I Stryn var i lenger tid fargeri og perseri på Tonning. Det var David Tonning som åtte delte, og han gjekk soleis under namnet - Fargar David. Eller i kvardagstale - FargarDåve.
På gardane såde dei hamp og lin som dei tilverka sjølve. Dei brukte soleis strie til skjorte. Vi har difor det gamle ord - strieskjorta og havrelefse.
På kvar gard hadde dei humlegardar so her vart ikkje avla so lite humle. Dei hadde ogso til sal utanom Stryn. Det var ogso ålment å bryggja på kvar gard i dei tider. Serleg då til jol og våronna. Elles bryggja dei til brudlaup og gravøl og til ymse andre lag og tilstelninger.
Stundom kunde del ved slike høve gå noko for vidt når dei i rusa tilstand drog fram gamle stridar og tvistemål. I den første tid etter 1837 var det enno lovleg å brenna brennevin. Gamlekarane visste godt å fortelje frå dei tider då det var lovleg å driva det yrke.
Forbodet mot brennevinsbrenning kom i 1842.
I gard og grend var folket hjelpsame mot kvarandre. Lånte kvarandre reidskap og pengar. Når store arbeid skulde gjerast og det trongst stor mannemakt, so var dei med kvarandre på dugnad.
1 det kvardagslege liv var folket gjestmilde og vitja kvarandre til gjestebod på ymse tider av året.
Folket i Stryn arbeidde hardare før enn no, segjer gamlekarane.
Det var ikkje i dei tider høve å gå på butikkane og stå der og ordskiftast om kommune- og statspolitikken.
Vi hadde i lange tider berre ein handelsmann i Stryn, Brandt.Det var ikkje kvar dag høve å gå dit for dei som budde i Opstryn og Loen. Dei gamle nytta vel stundene. Kveld og morgon sat dei i ljoset frå »Kola« og smia band. Dagane var det å arbeida ute.
Følgjande bolkar er ikkje skanna:
4. Fordyrking
5. Krøterstellet
6. Mjølkestellet
7. Geitehaldet
8. Sauehaldet
9. Griseavlen
10. Hesteavlen
11. Reveavlen
12. Hagestell.
Berre ein del av kapittelet er skannaHagestell og fruktdyrking er noko som har gjenge mykje fram i denne tidsbolken. Hagebruket, og ikkje minst fruktdyrking er sikkert gamalt i våre bygder.
Både i Strynebygdene og i Loen er det folk som minnast eldgamle epletre.
Det har til denne tid stade appallar av det gamle slaget: søteple og »småsøte«.
Eit anna gamalt slag er, mateple. Dette finst enno, soleis i den gamle kapteinshagen på Loøyra. . Småsøte har her ogso vore å sjå til denne tid. Likeeins søtappallar, som her enno er fleire av i bygda.
Etter det vi får vita med dei gamle, som Helge Loen og fleire, so vart arbeidet med fruktdyrking i Stryn drive omlag som alle andre stader i landet. Ein planta og poda dei beste og likaste »søtepleslag« ein kjende til. Likeeins poda ein eple i store surappallar og pæror i asall.
Frå 1860 åra hugsar soleis Helge Loen at Arne Brynnestad (Oppigard) frå Olden var i Loen og poda. MiIlom anna poda han keisarinne-pæror i ein asall. Same treet stend i hagen enno. I same hagen stod ein veldig surappall, kalla: »Monssurappallen«. Det var eit digert tre, over ein femning tjukk og fyrti meter i kringmål oppe i greinene. Den og vart poda ti: betre epleslag. På Flo i Opstryn stod og ein liknande. Han vart kalla: »Snusen«. På Flo poda dei ut mange sur-appallar som stod i utmarka og fekk fine eple.
Helge Loen tok til å planta meir; for interessa var vakt. "Han reiv op surappallar i utmarka, flutte heim og poda dei om til gravenstein. Trea stend i hagen enno, og ber fin frukt.
Det ser ut for at det gjekk ei tid før framande fruktsortar vart tekne i bruk. Og her i Nordfjord finn ein soleis mange »sjølv-alne« eplesortar.
Når vi nemner Helge Loen som ein av dei fremste, so gjer vi dermed ikkje nokon mannemink på dei andre. Helge Loen fekk i 1930 Sogn og Fjordane landbruksselskap si sylvmedalje for sitt gode arbeid i hagebruket. Han hadde i 1903 stipend frå landhusholdningselskapet for å granska tilhøva for frukt i ymse luter av landet.
(Hagestell i resten av Stryn kommune er ikkje teke med)
Følgjande bolkar er ikkje skanna:
13. Skogsaka
14. Fiske og jakt
Berre ein liten del av kapittelet er skanna
(utdrag side 43)
Ogso i Loelva har vore sportsfiske. Elva er ikkje so rik på laks; men derimot har det vore fiska mykje sjøørret. Kring 1900 vart elva bortleigd til Markus A. Loen for kr. 10.00 pr. bruk. I 1904 leigde o.r. Ole Loen elva for kr. 700.00 i årleg leige i 5 år. Kontrakta vart forlengd på 10 år til, Leiga var då kr. 1000.00, og for siste 5 år var leiga kr. 1 400.00. Kr.100.00 til kvar eigar.
Ole Loen leigde elva bort til dr. James Ross og oberst Fox som bodde på hotellet.
Sidan leigde han til mr. G. H. K. Bone og deretter til ein advokat fra Skotland, mr. Boase. Dei tvo siste bodde hjå Ole Loen. Under verdenskrigen var heller ikkje elva i Loen bortleigd til englendarar. I den tid var ingen engelskmann leigar av norske elvar. I 1915 sa Ole Loen op kontrakta, og elveeigarane fiska sjølve til og med 1920.
Frå og med 1921 til og med 1930 leigde atter o.r. Ole Loen for 10 år for kr. 1400,00 i årsleige. Dei første 5 år leigde Ole Loen vidare til mr. G. H. K. Bone. Dei andre 5 åra var elva delvis bortleigd. Sidan 1930"har elva ikkje vore bortleigd. Eigarane har fiska sjølve.
Følgjande bolkar er ikkje skanna:
15. Odelsgrunnen
16. Ulukkor
Berre ein del av kapittelet er skanna
Skred og fonnlaup
(utdrag som gjelde Loen sokn start side 56)
I 1868 gjekk det ogso snøskred på garden Strand i losokna. Tok ut fjøs og lade på eine Strandabruket. Folk kom ikkje til skade. Skaden var soleis berre- av materiell natur.
Steinskred hev gjenge på garden HeIset i Losokna. I 1755 gjekk der soleis til 11 menneskje. Husa vart i seinare tid flutte.
På Raudi gjekk det ei ovstor steinskrede over garden i 1885. Dei hadde trygt seg til »Storesteinen«. Ein stor stein som låg ovanfor husa. Men kvitehammaren som losna og for ned over garden med toredyn, kløyvde Storesteinen og fura han ned mot husa, skjekte stova og braut ned lada. Stova vart so mykje skadd at gamlekona vart svimeslega og døde straks etter. Ein gut, Sivert, fekk avbrote lårbeinet.
Nesdal før ulukka 1905.
Av steinsprang eller steinsvore vart 3 menneskje drepne i Kjenndalen i 1896. Dei var der på markaslått.
I Lodalen, nedanfor Rangrovgjølet, drukna 3 mann. Det hev desutan vore fleire einskilde ulukkor på skrap-is og i båt. Det hev ogso hendt ulukkor på ferder i fjellet.
I 1905 den 15. jan. losna det eit stort stykke i Ramnefjellet i Lodalen. Bylgja flømde over Nesdal og Bødal, braut ned husa og drap 62 menneskje. Indre Nesdal stod att; men båra hadde ogso der gjort mykje skade. Kring 50 hus vart den gongen øydelagde i Bødal og Nesdal. Båra nådde ei høgd på 45 meter. Det vart den gongen drepne 10 hestar, 94 naut, 145 smale og 16 griser. Av dei 62 menneskje som gjekk til var 35 frå Nesdal og 27 frå Bødal.
Bødal etter ulukka i 1905.
Alle naust og båtar kring vatnet vart øydelagde, og brua på Sæten vart nedreva.
Men dei attlivande i Bødal og Nesdal gav ikkje op. Gardane vart bygde opatt.
Det vart sett igang innsamling, so dei fekk noko studnad til opattbyggjing og det reiste seg atter ei fager grend med forsamlingshus og nytt tidhøveleg skulehus.
Men den 13. sept. 1936, ein sundagsmorgon, losna det atter eit stykke i Ramnefjellet og ei ulukke endå fælare enn den i 1905 gjekk over Bødal og Nesdal.
Den ofselege båra som reiste seg etter raset, sopte med seg alt som fanst i hennar veg. Omlag 50 meter gjekk ho opetter bakkane på andre sida av sundet. I Nesdal sopte ho bort tri heimar med alle menneskje som heime var. Det var Fredsvoll, Anbjørnshuslyden og Monshuslyden. Larsstova fekk innslege ein vegg og vart elles stygt medfara, men ingen av huslyden kom til skade. I Bødal vart alle hus bortsopte. Berre eit lite hus som ein nytta til meieri, stod att. Det gjorde teneste som lasarett dei fyrste timane til det kom eit fly som førde dei såra til Nordfjord sjukehus. På Hoggrenning vart ei stove teka på vatnet. Tvo smågutar kom bort, men mora og tvo andre gutar kom seg op på taket og vart berga.
På Vassenden vart ein heim heilt bortsopt. Tvo av huslyden vart tekne med. Tvo vart berge. Alle naust, båtar og bryggjor vart vekksopte, undanteke naustet på HeIset. I Kjenndalen vart restauranten kasta langt inn over land og vognhus og kjerror vart mykje ramponera.
Lodalen dampbåtlag miste alt sitt materiell so nær som motorbåten »Kjenndal« som vart attliggande på Osen. Han var ikkje verre medfaren enn dei fekk sett han i stand til all flyttetrafikken. Den 11. novbr. kom det eit nytt ras like stort som den 13. sept. og då strauk ogso »Kjenndal« med. Den velduge flodbåra gjorde ogso stor materiell skade nedanfor vatnet. Ho tok med seg Sætabrua, elektrisitetsverket, Lobrua, ein verkstad,ei slampe, 5-6 kvernhus, ein revehage og der attåt skade på jord, skog, telefon og ljosleidningar.
Då ulukka spurdest, kom det straks folk frå alle kantar og vilde hjelpa til både med leiting og anna.
Både distriktslækjaren, presten, lensmannen og ordføraren var snøgt på plassen.
Arbeidet vart organisert og det vart gjort kva som gjerast kunde for å stelle dei såra, hjelpa dei attlevande og få dei døde ned til Loen. Skulehuset i Loen vart teke til likstove og der låg på ein gong 20 lik.
Mange var verd å nemnast for sitt arbeide. Serskildt lyt vi nemne distriktslækjar Freihow og sjukesystrene. Dei gav alle såra den førstehjelp og fekk dei sende til Nordfjord sjukehus. Sidan tok dei seg av dei døde og stelte dei so pent at ingen skulde tru dei hadde fare ei so fæl uferd.
Det var eit arbeide som kravde både mod, manndom og sjølvgløyming. Onsdag den 10. sept. var gravferdsdagen. Kronprins Olav var tilstades og mest alle prestar i Nordfjord. Biskopen var i Danmark, og i hans stad møtte domprost Knudsen frå Bergen.
Det stod 20 kistor i kyrkja, ordna etter midtgangen som eit stort kors. Alle dekte med blomar. Kringkastinga hadde stelt til med høgtalaranlegg ute, og heile høgtida vart kringkasta.Musikken spela den fagre tonen av Ole Bull. »I ensomme stunder, når det er tyst«. Etter salmen: »Eg veit i himmerik ei borg«, tala domprosten og soknepresten. Til slutt salmesong og musikk.
So kom den gripande stunda som ingen gløymer, då alle dei 20 kister vart utborne, senka i grava og presten nemnde kvar einskild på namn og kasta tre skuffor mold på kista. Av jord er du komen, til jord skal du verta, - men av jord skal du atter standa op.
Det var fleire tusund menneskje til stades i Loen ved denne gravferda. Det var ikkje berre ei bygdesorg - det vart landesorg.
I alt fann dei att 34 menneskje. Fieire av desse, tenarar og arbeidarar, var frå andre bygder. Desse vart sende heim att kvar til sin heimstad.
Denne store ulukka reiste ogso ei onnor bylgje - ei bylgje av samhug og medkjensle som nådde langt ut om landegrensa. Og samhugen og medkjensla synte seg på den måten at det vart samla inn 670 tusen kroner til dei skadelidne.
Ialt kom det burt 74 menneskje i denne ulukka. Namna på dei døde var:
Verlag- underavsnitt under ulukker
Det hev vore store omskifte ogso når det er tale om verlaget i desse 100 år. Gamle folk kan minnast at deira foreldre fortalde om »grønår« - kornet vart ikkje moge -. På fjellgardar som Fænn og Svingeset hende det i fyrstninga av hundradåret at åkrane - tre år på rad - var so hardfrosne at det ikkje synte far når ein gjekk utpå. Såkornet var telefrose, Dei moka snøen av åkrane etter kvart dei skar om haustane, fortel dei gamle. Slikt er ukjent for dei unge som lever no.
Skoggrensa hev flutt seg mange meter lenger op (over havet). I Tidene ovanfor sætrane, der tulegutane for 70 år sidan sprang millom einekjerr og lyng, der er no tett, stor bjørkeskog.
Ferdast ein i høgfjellet, vil ein leggja merke til, at der det for 20-30 år sidan låg store snøfonner, der er det no berre urd og snuberg att. Breane i Videdalen, i Opstryn, Bødal og Kjenndal i Loen, hev gjenge mykje tilbake den siste mannsalder.
Snøen i høgfjellet hev minka kvar sumar i dei siste år; men utan samanlikning mest i 1937. Kunnige folk reknar at snøgrensa sidan 1850 hev flutt seg millom 200 og 300 meter lenger op.
Det er heilt visst at medel-temperaturen for året hev gått op. Går vi attende til 1740 åra, finn vi dei siste verkelege »kaldår«. Etter den tid hev temperaturen stige, likevel soleis at einskilde år kunde vera kaldare enn andre.
Frå 1837 til 1937 hev gjennemsnitts-temperaturen for vinterhalvåret gått op 3-4 grader. Dette gjeld heile landet; men i serleg mun Vestlandet.
Det er fyrst i dei seinare år at gjenomsn.temp. for somarmånaderne hev auka.
Barskogen strekker seg lenger og lenger opetter fjellsidene. Kring Bøsætra i Nedstryn er det frodigt renst av ungfurer. Ja, på ein av høgste åsryggene på Årheimsfjellet (900 m, o, h.) vart det sumaren 1937 funne ei lita ungfure. Slik er det mange stader. Skogen klæder fjellet.
At vintrane no ikkje er å kjenna att frå 20-50 år sidan er noko dei aller fleste eldre legg merke til. Fjorden fraus til om vintrane; ja, ofte tidleg om haustane (okt. mnd.), og dampbåtane kom ikkje so langt som til Stryn på fleire vekor.
Mange spør om dette vil halda fram, so vi atter skal få eit tropisk verlag. Til dette svarar vitskapsmannen W. Werenskiold: »Det kan jo ingen vite, men eftersom tendensen har gjort sig gjeldende i 100 år, og det slett ikke viser sig nogen tegn til at det går langsommere - tvert imot - så ser det ut til at temperaturen gjennemgående vil komme til å stige enda i lang tid - idet der naturligvis vil optrede mere kortvarige svingninger, op og ned. Kanske våre efterkommere vil opleve samme klima som i bronsealderen, korndyrkning op til 1000 m., og skog over alle fjell-vidder. Det er slett ikke umulig at gullalderen kommer tilbake.
Følgjande bolkar er ikkje skanna:
17. Stryn Sparebank
18. Turistferdsla i heradet
Berre det som gjeld Loen er skannaTuristliv i Loen. (side 84)
I Indre-Nordfjord er det vel likevl Loen som i den siste mannsalder hev vore vitja av dei fleste turistar. Hotelverksemda der vart grunnlagd av den framsynte mannen Anders Markusson Loen. År 1868 løyste han handelsbrev, og 1869 eller 70 vart han ekspeditør for fylkesbåtane. På same tid bygde han eit losjihus, og tok til med ein handel i lotunet. Postopnar vart han 1. oktober 1875 og stasjonshaldar 1881. I 1884 fekk han gjestgjevarløyve, og same året bygde han eit hotel ute ved sjøen. Bruse Kvamme frå Sunnfjord hadde ogso byg eit hotel; men då det ikkje var trong for meir enn eitt, vart hans hotel selt til Markus A. Loen som 1890 kom heim frå Amerika og overtok faren si forretning. Frå den tid hev hotellet vore utvida gong etter gong. År 1934 vart eit tilbygg opsett med 25 nye rom. Hotellet er soleis no eit av dei største og mest moderne av alle landshotel. Det var den aukande straumen og dei større krav til komfort som gjorde det både naudsynleg og mogeleg å ta dette veldige løft. Men endå dei no kann ta over 200 gjester, hev hotellet ofte vore overfyllt. Omframt den daglege trafikk og dei faste gjester, hev Loen vore vitja av ei mengd av dei Flytande hotel som år om anna kjem til dei norske fjordar. I 1912 var det 44 båtar, og 1926 var det 42. Turistane frå dess e køyrde i stolkjerre til Vassenden; derfrå med båt over Lovatnet og so med hesteskyss til breen. I Kjenndalen hadde Markus Loen ein restaurant der dei kunde få lunsj og forfriskningar. Frå først av var denne berre eit telt, men 1936 var det ein matsal til over 200 middagsgjester.
På vatnet var det Lodalen Dampbåtlag som sytte for ferdsla. Dei første turistar kom frå Faleide med båtskyss, og skysskaarane frå Faleide rodde ogso i Lovatnet. Men so skipa opsitjarane frå Sande, Sæten og Haugen eit skysslag, og sidan var det desse som hadde skyssen på vatnet. I 1890 åra vart det skipa eit større lag som kjøpte ein liten dampbåt; men den vart snart for liten. 1902 bygde Trondheims Mekaniske Verksted ein båt på Vassenden. Denne tok 90 passasjerar og vart kalla Lodalen. Men levetida vart kort. 1905 vart han kasta 400 m. op på land av bylgja etter Ramnefjellsraset den 15. jan. Men same året bygde same selskapet ein ny båt på Vassenden, og maskin a frå den øydelagde båten vart flutt over i den nye. Denne vart kalla Lodølen og hadde sertifikat på 100 pass.
Ole Loen, no o.r.sakf., bygde ein liten restaurant på Bødalssæter og fekk seg ein liten motorbåt i vatnet, men Markus Loen kjøpte restauranten og Lodalen Dampbåtlag kjøpte båten.
I krigstida vart det eit stogg i trafikken, men straks etter tok den seg op att, og 1927 kjøpte selskapet ein ny stor motorbåt som vart kalla Kjenndal og tok 81 pass. Omframt
desse tre båtane hadde dei tvo store skutor, og var soleis godt rusta til å ta imot mange turistar. Men Ramnefjellsraset den 13. sept. 1936 øyde la alt materiell, og ferdsla på vatnet vart stogga. L. D. lag hev no kjøpt bussar og bilar istaden til å greida den store ferdsla.
Skåla med Kloumannstårnet.
Eit av dei høgste og mest kjende fjell i Nordfjord er Skåla eller Loskåla som det ogso er kalla. Det ligg millom Opstryn og Loen og er 1938 m. høgt. Og slik som det ligg til, er utsynet frå toppen ei oppleving som sjølv ein fjellvandrar sjeldan får maken til. Dertil er det ein av dei toppar som er lettast tilgjengeleg. Og når ein kjem op, so står Kloumannstårnet og gjev livd i tilfelle veret er surt og ufyse.
Med Kloumannstårnet gjekk det, etter Helge Loens dagbok, soleis til:
År 1890 den 31. aug. var distriktslækjar Kloumann, målaren Hans Dahl, stud. teol. Gullbr. Tandberg og K. Kloumann på Skåla, og då skreiv Hans Dahl i dagboka åt Helge Loen soleis:
»På toppen af Skåla under uafbrudt dundrende Salut af Helsetbreen, omgivet af tyk Tåge med et glimt af den blå Himmel, nødte til å tage vår fantasi til hjelp, står vi uten ly i Snedrev på løse snebedekkede Stene, som fremtidig ordnet og tvunget i Mur af Menneskehender skal give ly for Kommende, der vil følge i våre i Sneen tydelig prægede Spor«.
Søndag kl. 2 den 31. August 1890.
H. Kloumann (distriktslæge), Hans Dahl (genremaler),Guldbr. Tandberg (stud. theol).
Alt året etter vart huset bygt. Og det må segjast å vera eit kjempearbeid på så kort tid å få bygt eit slikt hus so høgt tilfjells. Huset er rundt, 8 m. i tverrmål, og hev 1,4 m. tjukke murar. Det er tvohøgda med bord, stolar og omn i første høgda, og sengestad i andre høgda. Det var Helge Loen som stod føre organiseringa av arbeidet, medan dei andre helst greidde med den propaganda som skulde til. Og me skynar det rann mang ein sveittedrope før det var kome på plass det som skulde til: sand, vatn, sement, trevyrke, glas" takmateriell, mat til arbeidarane, o. s. b. det meste bore frå Tjugen i Loen. Og kvar bør kunde vera frå 20 til 40 kg.
DistrI. Kloumann døde 1891, og Brodtkorb som vart distrl. etter honom heldt fram med arbeidet for Kloumannståmet. Det galdt no å få veg dit op. Saman med vegdirektør Krag fekk han 1902 istand ein større basar på hotel Central i Stryn, og dei fekk då inn ca. 1100 kr. Den Norske Turistforening gav fleire tilskot, og Bergens Turistforening sette igong innsamlingar millom sine medlemer. _ I Loen og Stryn var det ogso mange interessera som ytte anten pengar eller friviljugt arbeid, både til Kloumannstårnet og til vegen.
Fru distriktsl. Kloumann gav huset til folket i Loen i 1896, og dei gav det i 1897 til Bergens Turistforening. Helge Loen var styrar til år 1900. Sidan vart det Knut Tjugen som av Bergens Turistforening vart tilsett som styrar og tilsynsmann. Etter at han døde 1918 er det sønene Anders og Ole som hev overteke tilsynet. Det var i åra frå 1905 til 1913-14 det meste av vegarbeidet vart utført. Der det er jord og grus, er det grave gongeveg, og i urder og fjell er det lagt troppetrin. Men då -dette arbeidet vart utført, var det større brear enn no, og der desse hev tøya bort, er det difor ingen veg. Det er likevel ingen vanske med å koma op, og frå Loen vil det taka millom 4 og 6 timar til å koma op, og det same omlag frå Fosnes i Opstryn.
Lars Rivenes skriv i Norsk Turistforenings Årbok 1936 m. a.:
» Tregrensen er passert og vi kan rigtig nyte det vidunder¬lige panorama, der rulles op for oss efter hvert som vi stiger i høiden: Den smilende Loenbygden under oss med fjorden utover, de stolte fjell omkring oss, Lofjellet, Aksla, og Stor¬skredfjellet på nordsiden, Vetleskåla til høire og rett op for oss, mektig og imponerende. - Utsynet blir stadig mer og mer imponerende. Stadig flere tagger og tinder viser sig. Plutselig får vi også et glimt ned i det skittengrønne Loenvatn, dypt, dypt nede, og på den motsatte kant ser vi det lille Skålavatnet, der som en funklende krystall ligger nede i Steinuren, vakkert innrammet av glitrende snefonner og et mylder av mosgrodde steiner med Vetleskåla speilande sig i det 'klare vann. - Ut¬sikten fra Skåla er rent betagende til hvad kant .vi enn snur oss: Den svimlande styrtning ned i Fossdalen nogen få skridt frå Kloumannstårnet, breen like innpå med Lodalskåpa, tindene søndenfor Loenvatn, Vetleskåla, som nede fra Loen tar sig helt imponerende ut, men som vi her oppe ser ned på, - og så hele panoramaet for øvrig: sanneleig om du mange steder finner et mektigere og mer varierende rundskue enn her«.
Ei serskildt grein av turisttrafikken er dei mange og vakre rutor over fjell og brear. Og dei er mange dei utlending ar som hev fare i fjella våre, og over dei milevid e breane som Stryn herad ligg inntil. Dei hev vorte so tekne av stordomen og den mektige natur at dei hev vorte Noregs-vener for alle tider. Difor kjem dei. ogso att, gong etter gong, og hev ofte fleire med. Og mange er dei lovord som hev falle om dei flinke, pålitande, staute, sterke patentførarane frå Opstryn og Lodalen, når dei gjenom skodde og snøkave ved hjelp av kjennskap, kunnskap, kompass og rolege nervar kom, fram, til rett tid og på rett stad"," Frå først av for dei etter dei vegar som driftekarar og skreppehandlarar brukte, men djerve menn som engelskmannen Slingsby og nordmannen Kristian Bing, saman med" brevande folk, tok seg fram etter andre vegar og andre rutor, og noko etter kvart vart fjellet kjent, rutor avmerkte, og førarar tilsette. Og desse førarar hev med ære løyst si opgåva, sjølv om den ofte kunde vera nokso krevjande og vanskeleg. Og dei fortenar ei takk for den innsats dei hev gjort for vårt folk og land.
Del 2
1. Formannskap og heradstyre.
Berre utvalde avsnitt er skanna
-Avskrift av møteboka for første formannskapa- og heradstyremøte.- side 100
Efter Overenskomst samledes de valgte Formænd for Indvigens Præstegård den 27. August for at vælge Ordfører og Wiceordfører, men da nærværende Forhandlings-Protocol ikke den Tid var anskaffet, indtages nu det i bemeldte Møde Passerede således :
»År 1837 den 27de August om Efermiddagen, samledes Formændene for Indvigens Præstegjeld på Indvigens Præstegårdfor der og da, ifølge Loven om Formandskaberne på Landet, at vælge Ordfører og Wiceordfører for Indvigens Præstegjeld. Eenstemmigen valgtes Peter Lund Brandt af Tonning Gård i Nedstryens Sogn til Ordfører og Gårdbruger Anders Andersen Murie valgtes med 7 stemmer til Wiceordfører.
Således passeret vedgåer.
H: G: Magelasen .(Formand for Indvigens Sogn.), P: L: Brandt (Form. for Nedstryen), Anders Andersen Murie.og Berge Rasmussen Mellem (Formænd for Oldens Sogn) .Hans Andersen Hegdahl (Formand for Indvigens Sogn). Johannes Olsen Loen (Formand for Loens Sogn). Anders Magnesen Brekke og Martinus Knudsen Foesnæs (Formænd for Opstryens Sogn) .
At ovenstående således som anført blev forhandlet bemeldte Tid bliver herved attesteret. Tonning 13de Jan. 1938.P. Brandt, Anders Andersen Murie, Berge Rasmuss: Mellem, Hans Andersen Hægdahl, Anders Magnesen Brekke, Martinus Knudsen Fosnæs, Johannes Olsen Loen.
Deling av »Indvigens og Stryens Præstegjeld« (Side 102)
Som vi har set, kom dette spursmålet op på det første heradstyremøtet, og søknaden vart med grunngjeving send og overlaten til »Hans Majestæt Kongens Visdom« til avgjerdsla. Den 19. januar 1839 kom saka attende med fylgjande spursmål:
Til dette svara heradstyret at det hadde ingenting i mot at Nedstrynkyrkja vart hovudkyrkje for Stryn prestegjeld. Presteskyssen til kvar kyrkje vil ålmugen i kvart sokn yta in natura, og nattehold vert å svara med 56 skill. for kvar kyrkje-teneste for Opstryns vedkomande. Elles må det stå ålmugen fritt føre å gjera avtale med kvar prest om desse ting.
Res. kap. Egeberg kom med spurnad om eigarane av Nedstrynkyrkja var vilgjuge til å avstå 9 merker kyrkjegods i Visnes til utviding av Stryn prestegard. Til dette vart svara at det var ålmugen som åtte kyrkja, og at det frå deira side ikkje var noko til hinders for dette.
År 1840 den 26. juni kom det framlegg om, at dersom prestegjeldet vart delt, so var det best å få den »underlige Jurisdictions Inddeling« i samhøve med den geistlege inndelinga, slik at det som då var Stryn tinglag, nemleg soknene Nedstryn, Opstryn, Utvik og Innvik skulde omskipast soleia at Stryn tinglag vart Nedstryn, Opstryn og Loen, og det som før heitte Olden tinglag (Olden og Loen sokn) vart eit Innvik tinglag med soknene Innvik, Utvik og Olden.Dette framlegget fekk den beste studnad av heradstyret.
År 1842 den 16. juli kom kongens godkjenning av prestegjeldsdelinga. Skrivet var datera 9. mai 1842 og delinga skulde setjast i verk når prestekallet vart ledigt. Dette vart ikkje før 1844. På møte den 22. sept. vart det so endeleg deling og opgjerd. Samstundes vart det val på ordførar og varaordførar for Stryn. Ordf. vart Colbensen og Guddal, og varaordf. Hans Simonsen Haugen.
2. Ymse delingsspursmål utanom prestegjeldsordninga.
Berre utvalde avsnitt er skannaRake krins frå Olden til Loen sokn i Stryn prestegjeld.(Side 111)
Den 25. jan. 1917 låg det føre ein søknad frå Rake krins om å verta flutt over frå Olden kyrkjesokn til Loen sokn i Stryn herad. Denne overføringa fann heradstyret naturleg, og vilde soleis stydja søknaden på det beste.
År 1920 den 9. april kom det spurnad frå kyrkjedepartementet om heradet vilde bera inntektstapet som kyrkjesongaren i Olden vilde lida ved at Rake vart skilt frå Olden sokn. Dette gav heradstyret garanti for. Samstundes sa klokkaren i Loen frå at han ikkje vilde gjera krav på den lønsauke han ved denne overføringa hadde rett til, før den dåverande klokkar i Olden slutta.
Den 2. mars 1922 var alle formalia i orden, og det står tilført møteboka: »Dei innbuarar som høyrer heime i Innvik herad, og som ved overflytjing av Rakegrenda til Stryn bur der, vert frå same dag denne forandring tred i kraft å rekna som heimehøyrande Stryn herad«.
År 1922 den 17. -aug. vart det referert skriv frå fylkesmannen om overflytjing av Rakegrenda frå Innvik til Stryn frå den 1. okt. 1922.
Den første oktober var det gudsteneste og konfirmasjon i Loen kyrkja. Same dag vart Rake krins av sokneprest B. Meyer helsa hjarteleg velkomen til Loen kyrkjelyd, og det var frå båe sidor uttrykt gleda over at denne sak no var koma vel i hamn,
Følgjande bolkar er ikkje skanna:
3. Alkoholspursmål
4. Om folkeboksamlingar
5. Poststellet
6. Om telefon og telegraf
7. Vegar
Berre det som gjeld Loen er skannaDei gamle vegane (nederst side 133)
Millom Stryn og Loen var vel tilhøva aller verst. Det var med nauda ein kunde greide Garpestranda med lausreipa hest. Og dei som skulda fare med drift, måtte have god tid. På dei fårlegaste og vanskelegaste stadene måtte ein hjelpa dyra, og nokor stor ferdsle kunde det difor ikkje verte. Det var båten som måtte til millom desse bygder, når det var framkjømt på sjøen. Vegstykket millom Rake og Loen var det beste i denne luten av heradet. Millom Loen og Olden var det ogso ille. Det var 2 vegar der. Ein frå Sæten til Avlein, og ein frå Loen. Den første var den beste, men ogso den var so bratt at ein berre stykkevis kunde ride, og transport av voke slag var det inga råd med. Sjølv for kløvjing var vegen på Avleinsida altfor bratt. Vegen millom Loen og Vassenden var millom dei beste, og her var framkjømt med hest og lass både vinter og sumar. Men dei beste av vegane den tid var so ringslege at det i våre dagar snaut nok finst gardsvegar som er so skrale
Veg i Lobygda (side 142)
I Loen var det som vi før hev høyrt krav om å få retta på, eller heilt omlagd vegen gjenom Lotunet og Loteina. Det var som vi veit både kyrkjeveg og bygdeveg. Men Loteina var for bratt for lass, og i Lotunet var det for mykje vatn. 1853 var det løyet 30 Spd. til dette arbeidet, men det ser ikkje ut for at det vart gjort då. 1858 kjem det kostnadsoverslag over vegen i Lobygda med ei bryggje ved sjøen og ei ved Lonassenden. Det heile kom på 625 Spd. og dertil pliktarbeid på dei interessera gardbrukarane. Ti år etter vart vegen oppmælt og klassifisera, men då vart bryggja pa Vassenden sett utanom. Den måtte bygda ta åleine dersom dei vilde ha henne. Først ti år etter (1878) vart vegen frå sjøen til Vassenden, med omlegging gjenem Lotunet, vedteken, og utlogene skulde bytast på herad og fylke og med ein femtedel på dei interessera 43 gardbrukarar i Lobygda, 1880 er endeleg alle desse formalia i orden og 1881 vart vegen bygd.
Veg langs Lovatnet.(side 142)
Med dette stilna vegkrava frå Loen til i 1890 åra. Det er Lodalen som då får noke tilskot til vegen langsmed vatnet. Det var i alt 544 kr. fordelt på åra 1895-96-97. Etter denne vølinga var det sovidt ein på vinterføret kunde kome fram med hest og slede. Landvegen langsmed vatnet var elles sjeldan nytta. Det kunde vera når storm eller meinis hindra ferdsla på vatnet, og det trongst enten dokter eller jordmor. Då måtte ein nok fram kor det enn såg ut, og meir enn ein gong gjekk det på livet laust. Det kunde vera storm so drivgardane gjekk - opbroten, ujamn og utrygg is på vatnet - eller dårleg veg med formlaup og stginskred i mørke næter på land. Det kunde difor turvast ein brukande køyreveg, men kostnaden som i eit slikt høve kom til å falla på dei interessere, vilde verte for tung å bere. Vegen som då gjekk frå Haugen og over Sands-åsen til. Bødal og sundet ved Nesdal, var over ei mil lang, og folkesetnaden var heller liten. Det var difor ikkje krav om noke betre før etter hundradårsskiftet, og det hadde vorte noke betre tider. Kanskje den store turiststraumen som år om anna gjekk til Lodalen ogso gjorde sitt til at vegkravet då kom med større tyngd. Samstundes var det ogso røyster for å drygje i lengste laget før vegen vart heilt ferdig til Bødal og Nesdal.
Ar 1914 var det for første gong løyvt tilskot til vegen langsmed Lovatnet med kr. 150 av Loens soknekasse. Noke etter kvart veks løyvinga og år 1923 small det første mine-skotet i Vassendehamrane. Sidan hev det vore bygt bete for bete til flodbåra etter Ramnefjellsraset den 13. sept. 1936 kom og øydela lange stykke av vegen. Dette skredet, og seinare etterrøkjingar av Ramnefjellet, hev synt at ferdsla på Lovatnet førebils måtte reknast for å vere utrygg, og for å hindre stogg i den store turistferdsla til den på so mange måtar namngjetne Lodalen, vart det ved hjelp av lån og forskotsløyvinger i 1937 sett ny fart i arbeidet. Vegen vart då ført fram til Kjenndalen. Bruspursmålet millom Bødal og Nesdal er førebils lagt tilside, til det syner seg om det vert trygt å bu i Nesdalen.
Vegen Visnes Loen (side 146 og 147)
År 1883 var denne vegplanen nemd for første gong. Det var sokneprest Juul som på vegner av folket i Loen og Olden bar saka fram. Heradstyret studde tanken og tok op arbeidet for stikking av veglina med framlagd kostnadsoverslag. Dette gjorde ingeniør M. Christensen og kostnadsoverslaget med dei andre dokument vart sendt Innvik heradstyre, til handsaming. I Olden og Loen sokner baud dei til å betale kr. 8.00 på kvar skylddaler, Desutan fri grunn, friviljuge tilskot og friviljugt arbeid. Stryn herad løyvde ogso 3000,00 kr, fordelt på 5 år på det vilkår at Innvik tok ein »klækkeligere sum«, då det viste seg av utrekningane at det var dyraste å byggje den luten av vegen som høyrde Innvik til. Det vart likevel ikkje noke av arbeidet på denne vegen då. Først år 1895 bed amtsingeniøren om å få løyvt den femtepart som kviler på herada. Året etter vart det framlagt nytt overslag, og etter det skulde arbeidet kome på 109 700 kr. Av dette skulde Innvik bere 62 000 kr. og Stryn 47 700 kr. Loen tok då på seg sitt distriktsbidrag. 1901 fekk amtsingeniøren fullmakt til å setja igang arbeidet og 1902 vart vegen frå Visnes til Innviks grensemerke levert. 1909 var vegen heilt ferdig og kosta 125 720 kr,
Følgjande bolkar er ikkje skanna:
8. Tidsbilete
9. I krigsåra
10. Stryn Branntrygdelag
11. Husstellskulen
12. Mindresunde jordbruksskulen
13. Arbeidet for elektrisk ljos og kraft
Berre det som gjeld Loen er skanna - det som gjeld hiistoria om Stryn Elektrisitetsverk er ikkje medSide 167.
Etter dette har det ikkje vore noke større utviding av linenettet før det i 1936 vart vedteke å føre Opstrynlina til Hjelledalen. Same året vart det vedteke å byggje lina til elektrifisering av Loen sokn til og med Sande, då det verket som stod i Loelva vart burtrive av flodbåra etter Ramnefjellsraset. Denne lina vart bygd 1937, og dermed er Rake krins og størsteparten av Loen krins tilknytte Stryn Elektrisitetsverk.
13. Soga åt skulen
Berre nokre generelle avsnitt og det som gjeld Loen er skannaFøreord.
I 1739 fekk vi »skulelov«. Det var Kristian VI som gav den. Det var »pietistane« som kravde meir oplæring i kristendomskunnskap. Denne lova kom med heller store krav. I kvart prestekall skulde det skipast so mange skular som det var bruk for, og ein »skulekasse« skulde svara utlegget. Det skulde gjevast oplæring i religion, lesing, skriving og rekning. Frå 7-års alderen skulde borna møta fram til oplæring, vanleg 5 til 12 veker om året. Dei kunde verte fri skulegonga når presten hadde vissa seg om at borna hadde lært å lese i bok, og dei kunde so mykje kristendom »som trengdest«. Men kvar preikesundag måtte dei møte fram på kyrkjegolvet til katekisasjon. Desse varde frå 12-års alderen til eit par år etter konfirmasjonen. Men den auka oplæring kravde at klokkarane, som før hadde sytt for undervisninga, laut få hjelp. Då laut det tilsetjast »skoleholdere«, Bispen og amtmannen skulde fastsetje kor mange det trengdest. Skulehus hadde dei ikkje, dei for kring på gardane, - umgangsskule.
Det var ikkje so langt ein nådde,' endå lova kravde mykje. Ein kan segja at dei fleste born lærde å lese, meir vart det ikkje.
Det var først etter landsskulelova av 1827 at skulestellet i landet vårt vart løft op til vyrdnad.Kvart barn skulde no få minst 3 månader oplæring kvart år. Faga var: religion, lesing, skriving, rekning og song. Der skulde vere minst ein fast skule i kvart prestekall. Lærarløna vart sett til omlag 20 spd. om året; men læraren skulde ha fri kost og fritt hus - der han heldt skule. Av læremidlar skulde det ved kvar skule vere: 1 bibel, 1 nytestamente, 1 salmebok og eit eksemplar av grunnlova og skulelova.
Ein skulekommisjon styrde med skulen. I skulekommisjonen skulde sitje prestane i bygda, lensmannen og medhjelparane, og dessutan valmennene frå prestekallet. Seinare vart dette brigda til: »Formannskapets medlemmer«. Presten var sjølvskieven formann.
Det som likevel mest av alt hjelpte skulen framover no var lærarane. Det hadde vore klent med utdaninga deira før; gjerne berre nokre vekers kurs med presten eller bispen; men no fekk vi seminar. Seminaristane såg folk op til, og det var ikkje småting av kunnskap folk meinte desse nye lærarane sat inne med. Dei var og etter måten vel budde til arbeidet millom born og ungdom. Men der var ikkje seminaristar nok, so endå laut ein ofte nytta »skoleholdere«, som klokkaren eller presten hadde gjeve eit lite kurs i lærarkunsten. Det var presten som valde ut dei beste »hovud« millom konfirmantane, og det kunde ofte verta dugande lærarar.
Folk flest var missnøgde med denne nye skulelova. Den la so store byrder på bygdene. Serleg vart kravet om å byggje skulehus tungt å etterkome. Lova kravde minst eit skulehus i alle hovudsokn, og elles skulde skulehus byggjast når barnetalet kom over 30 i krinsen. Dette kravet vart heller ikkje so snart gjenomfort.
0mgangsskulen.
Skulen laut haldast eit tak på kvar gard. Læraren tok det vesle skuleskrinet sitt og flutte frå grend til grend. Husrom og mat fekk han der han kom. Ofte gjorde folk reine gjestebod i stand for han den tid han var på garden; men det hende og at læraren let ille for kosten var so skral. Ofte var det so at dei på garden hadde berre eit varmerom - stova - og det laut då ogso verte skulestove. Huslyden rømde ikkje ut. Dei heldt til inne med arbeidet sitt, serleg kvinnene; men ofte var karane der og. Var stovebordet for lite, tok dei bakstebordet og la på to tunner. Benkene var uhyvla bord. Langs dette langbordet sat dei : 7 åringane og 14 åringane og dei lange gutane med »skjegg på lippa«. Dei hev vore jaga tilbake frå presten ein eller fleire gonger. Dei er likesæle, eller hev undermåls evner. Redsla for presten er drivfjøra i skulearbeidet.
Når kvelden kom, vart det ofte lagt ein karm på bordet, og der opi låg læraren.
Det var ikkje lett å vere lærar under slike høve. Det var so mangt som drog tankane bort. Det var uråd å få alle born interesserte; for dei stod på so ulikt utviklingstrio. Det laut verte helst einskildmannsundervisning, og då laut nokre vente medan andre fekk hjelp.
Men skulen og heimen kom so svært nær saman. Heimane skyna kva stræv læraren hev, og lærde å setje pris på arbeidet hans. Ofte var folk i huset hjelpsame når det var einkvan som hadde tungt for å ]ære. Og når dei vaksne sat og høyrde på det læraren fortalde, minnast dei opatt det dei sjølve hadde lært, og fekk eit djupare syn på det.
Lære- og lesebøker var det lite av. Pontoppidans »forklaring« var ei av dei første lærebøkene. Det var inga barnebok ; men det var det store målet for alle å kunne lære denne boka. Det var ikkje alle på langt nær som makta det. Der var mangt eit »strekastykke« som dei minst gåverike laut hoppe over. Til lesebok og stavebok nytta dei nytestamentet. Lærebøker i dei andre faga var det ikkje krav om. Men dei vart nytta godt dei få bøkene som var.
Skulen i Stryn for 100 år sidan.
Der var i alt 6 lærarar. Det var: 1. Lasse Monsen Folven. 2. Jørgen Sande, 3, Ole Yttreide, 4. Lars Yttreide. 5. Rasmus Brekke og 6. Jørgen Haraldsen Grov,
Jørgen Sande var lærar i Loen sokn, Lasse Folven, Rasmus Brekke og Jørgen Grov skula i Opstryn og Ole og Lars Yttreide i Nedstryn. Løna var kring 9 spesidalar på kvar.
1847 finn vi at det er dei same 6 som er lærarar i Stryn. Kyrkjesongarar er Ole Olsen Ytreide 49 år og Lars Absalonsen Ytreide 38 år.
Skulekommisjonen tel 12 medlemer: H. H. Sartz, form., P. Wiig, P. Brandt, kass., Mons Abrahamsen Riise, Abraham Arnesen Dispen, Mons Ingebrigtsen Sandvik, Rasmus Skord, Mathias Lunde, Amund Bolstad, Knut Tjugen, Johannes Olsen Loen og Anders Andersen Næsdahl. Berre dei tre første makta å skrive namna sine under møteboka.
Dei årlege møte kommisjonen heldt, var på Visnes prestegard. Alle møter vart haldne i november. Streng refsing for dei medlemer som ikkje møtte (bot).
På desse møta fekk lærarane utbetalt løna si for året. Ein for ein gjekk dei fram til kasserar Brandt og tok mot dei 9 spd., og samstundes gav formannen i kom. (presten) vitnemål til kvar lærar. Vitnemålet vart skreve i protokollen, og løna retta seg i nokon mun etter dugleiken til læraren. Det vart skildt millom »flinke« og »duelige« lærarar. I 1848 søkte lærarane om auke i lona. Lars Ytreide fekk då løna auka til 14 spd. og Lasse Folven fekk 9 1/2 spd. »foranlediget ved den tilfredshet som kom, havde grund til at have med deres skolegjerning«.
V ar det noka kom. misslikte med ein lærar, so vart det greidt sagt frå medan læraren sjølv høyrde på. Det vart og innskreve. Ein kan soleis finne: »Med ham har det sine mangler, som kom. håber bliver forandret«. Eller: Der er for meget av gutten hos ham, der i fristundene gjorde ham til kammerat med børnene, og dette ledede igjen til at disiplinen ikke var som ønskelig kunde være«.
Jørgen Hansen Sande slutta som lærar 1848 35'/2 år gamal, etter å ha vore lærar i 14 år. Etter han vert konstituert Martinus Eriksen Bødal, Han skal berre ha 7 dalar i løn, »med håb om forhøielse hvis han ved flid og følgeverdigt eksempel gjør sig dertil fortjent«.
Heile utlegget til skulestellet er 60 spd. »som fogden havde at fordele på matrikulskylden og inddrive med skattene.Gardane Voldsæter og Nordbrekka vart i 1849 fråskilde frå Stryn og lagde til Norddalen. I Opstryn sokn vart det då eit lite brigde i krinsskipnaden: Jørgen Grov fekk »lille Bygden, Flo og Erdahl; Rasmus hele den søndre side til Erdal og Hjelledalen«.
Her er det fleire avsnitt som ikkje er skanna. Desse er:
Høgare skule
Ei lei sak
Alderstillegg til lærarane
Lesebok for folkeskulen
Det første skulehus vert bygt
Krinsane får namn
2-delt skule
Gymnastikk i folkeskulen
Ny klokkar ved Nedstryn skule
Klage på klokkaren i Oppstryn sogn
Matspursmål
Hjelle og Grov krinsar skal ha mulkt
Kveldsskule og Amtsskule
Klokkargard
Fure krins vert delt
Eit vaknande liv
Rodestover
Klokkargrden vart for liten
Skulehusa vert bygde
berre det som gjeld Loen er skanna
So kjem Loen skulehus. Det skal stå i »nærheden av sommerfjøsene«, på Ole Anderssens og Samuel Halstens eigedom. Kr. 48.- til den første, og kr. 16.- til den andre eigaren. Halvparten av utlegget skal utliknast på matr., og den andre halvparten på husfedrene i krinsen. Huset skal vere ferdigt i okt. 1883.
Frå folket på garden Sande kom det klage over at skulehuset skulde byggjast ved »lofjøsane«. Det vart ikkje teke omsyn til klaga, audi ho kom for seint (måtte vers innkomen til kom. seinast 2 mnd. etter vedtaket). Seinare protesterer sandsfolket mot at borna skal gå til Loen i skule. Sande gard vil høyre til Lodalen krins. Dette vert dei nekta.
Følgjade er ikkje skanna;
Ny klokkar i Loen 1880
Tilsetje lærarinne
Skulestreik i Lodalen.
1884 kjem Lodalen krins med bøn om at Strendene vert skild ut som eigen krins. Barnetalet i Lodalen er på denne tid 32. Skulekommisjonen gjeng med på det i møte 7. okt. Stiftsdireksjonen likar ikkje denne ordninga ser det ut til, og krev at enten skal krinsen samanslåast att og todelast, eller so skal skuletida aukast både i Bodal og Strendene krinsar. Kom. valde då å slå saman krinsane og todele skulen. Lodølene vilde ikkje finne seg i dette, og då lærer Aabrekke skulde take til med den todelte skulen etter nyår 1888, »tok fedrene hver sine børn og drog hjem«. Skulen ståri fleire veker. Læraren krev løn tor denne tid, og Stiftsdireksjonen gjev han medhald. Kom. ser seg då ingen annan utveg enn å få igang att Strendene krins.
Følgjande er ikkje skanna;
Bergsida og Storesunde byggjer skulehus
Skulelova av 1889.
26. juni 1889 kom ny skulelov. Krava auka: lenger skuletid, fleire fag, serskild lærebok i kvart fag, dei praktiske fag kjem med, lærarinner skal meir nyttast i småskulen. Foreldra skal sjølve føra tilsyn med skulen - tilsynsutval. - No skal det heita: skulestyret, ikkje lenger skulekommisjon. Presten er ikkje lenger sjølvskreven form. Skulen skal heite folkeskule, ikkje almueskule.
Stryn skulestyre nytta seg med ein gong av retten til å velje form. av »sine eigne«. Sigmund K Aarnes vart vald til form. 1890.
Dei første krinsformennene var:
|
Markerne: P. Kr. Maurset Tonning: Klemet K. Tonning Storesunde: A. M, Lunde Fure: Ole J. Fure Strandsida: S. K, Aarnes Hjelle: R, G. Einebakk Loen: Hans S. Haugen Bodal: Knut A. Bodal |
Bergsiden: 0. M. Lunde Ytreide: Jens A, Ytreide Dispen: Jakob Dispen Flo: Jon J. Øvreflo Erdal: Jens J. Berge Grov: Anders Ø. Grov Strendene: Jens Helseter |
Ny skuleplan vert no utarbeidd
Mest arbeid krev krinsordninga. Denne inndeling vart gjenomførd:
Bødal krins: 2 delt 10 + 10 veker
Strendene: Samla skule,12
Loen: 2 delt 10 + 10
Markerne: Samla skule 12
Bergsida: 2 delt 10 + 10
Tonninda: 3 delt 12 + 12 + 12
Ytreide : 2 delt 12 + 12
Storesunde: 2 delt 12 + 12
Fure : Samla 12
Strandsida: 2 delt 12 + 12
Flo: 2 delt 10 + 10
Erdal: 2 delt 10 + 10
Hjelle: 2 delt 10 + 10
Grov : 2 delt 12 + 12
Dispen: Samla 12
Overtilsynet vil ein skal slå sume krinsar saman til større skular; men skulestyret avviser tanken. Lodølene vil ha Nesdal gard til eigen krins; men det gjeng ikkje igjenom.
Her er det fleire avsnitt som ikkje er skanna. Desse er:
Lærarane saman med skulestyret
Stryn skal ha handarbeidsopplæring og gymnastikk
Byte av krinsar
Lærarbyte i Bergsida og Markane
Framhaldsskule
Kyrkljevisitasen
Skogplanting for skulane
Målbyte
Auka samhug med skulen
Lærarbyte.
berre det som gjeld Loen/Loarar er skanna (side 194/195)
Loen skule vart 3 delt 1902. Barnetalet var då 55. Samstundes vart Strendene krins inndregen, og lærar K. Bødal får øvste klasse i Loen.
Kari Loen vart 1917 tilsett ved Eid Millomskule. Ny lærarinne i Tonning vart Amalie Frimanslund frå Sande på Sunnmøre.
Her er det fleire avsnitt som ikkje er skanna. Desse er:
Utviding av skuletida
Tre nye lærarpostar
Klokkarposten i Oppstryn
Skulen etter 1920 Berre det som gjeld Loen er skanna (side 197)
Kolbein Bødal søkte avskil 1. juli 1924. Det vart då 2 delt skule i Lodalen med fast skulestad i Bødal, Nesdalsfolket fekk godtgjering for å ro borna over »sundet«, Den nye læraren i Lodalen - Thomas Sæle frå Naustdal S. - budde ei tid i Nesdal og heldt skule i Bødal, og han tok med seg borna både morgon og kveld. Det vart bygt eit vakkert og praktisk skulehus i Bødal. Men den 13. sept. 1936 kom »alt« burt i Lodalen,
Her er det fleire avsnitt som ikkje er skanna. Desse er:
Storesunde krins vert delt
Skriftleg prøve i skulen
Heradet tek krinsutlegga
Barnetalet minkar
Arbeidsskular
15. Kyrkjene og prestane
Berre det som gjeld Lokyrkja er skanna for denne bolkenLokyrkja (frå side 213)
Den kyrkja som no står er 100 år gamal. Ho vart bygd 1837; men mest truleg er det at først 1838 vart kyrkja teka i bruk. Ho vart vigd 9. sept. 1838. Det er den tredje kyrkja som ein veit om hev stade i Lotunet.
Folk fortel at før det vart bygd kyrkje i Loen, samla ein seg kring ein steinkors i Lostranda og heldt gudsteneste der. Staden vart heitande Korsvik. No er korset reist ved kyrkja på kyrkjegarden.
Lokyrkja var krungods til år 1723. Då kjøpte Sjur Loen kyrkja for 21 rdl. 28 sk. Året etter gav eigaren kyrkja til Peder P. Tonning. 1775 vert kyrkja seld til Ole Tonning, og dotter hans - Else Tonning - fekk kyrkja i arv. Mannen hennar var Per i Vik. Han skal ha selt kyrkja til »menigheden« (20 gardbrukarar).
Denne kyrkja var »sutakt og tjørebrædd« ; ho vart nedreva 1837, og same året tok ein til med nybygnad. Det vart ein leid strid om deling av utlegget med nyreising av kyrkje. Nokre
vilde at heile sokna skulde dele utlegget likt millom seg, kvart bruk skulde bere like mykje. Andre vilde at matr.sk. skulde leggjast til grunn. Enden på striden vart at dei »20 gardbrugere kjøpte kirken«, og dei andre 23 gardbr. skulde vere med å køyre og føre materialen. Kvart 3dje år valde kyrkjeeigarane 2 »verger«, som avgjer vanlege saker; men i viktige avgjerd, vart alle eigarane innkalla. Dei 20 gardbrukarane selde kyrkja i 1902 til kyrkjelyden i Loen.
Den 100 år gamle Lokyrkja er eit vakkert lite Gudshus; bygd i åttekant, som mange kyrkjer frå den tid. På ein høg stad midt i bygda står ho, freistar strekkje tårnet op millom dei høge fjella. Ho gøymer dyre eigneluter frå kyrkja som var før. Noka av dette ligg enno på »myrkeloftet« ; men det er tanken at alt skal fram i dagen.
Vi let ein fagmann, Domenico Erdmann, få ordet:
»Kyrkja er bygd av glatthogga timber, utvendig bordklædd med liggjande panel. Den kvite fargen tek seg godt ut millom dei stupbratte fjella.
Dei 8 store, vene glasa med småe ruter, gjer kyrkja ljos og uneleg. Mykje av interiøret er frå den gamle kyrkja og dette er ubrigda for det meste. Det som er »stelt med« hev tapt ved det.
Altartavla.
Ho er frå den gamle kyrkja. Vakkert måla hev tavla vore. Dei som sist hev måla tavla prøvde å nytte same fargen som var der før. Dette hev dei ikkje makta. Altartavla vil vinne mykje kunde ein få att den oprinnelege fargen. Dette bør gjerast.
Preikestolen.
Den er i rennesancestil. Bak den tjukke, kvite målinga i felta på preikestolen er truleg vakre bilete eller andre dekorasjonar gøymde. Det vil verte forvitneleg å sjå kva som kjem til syne når kvitmålinga vert vaska vekk.
Skipet.
Kyrkje-skuta er morosam. Ein liggjande løve er gallionsfigur. Skipet hev 48 kanoner ferdige til kamp; men det er dekorert som ein lystsiglar i lette fargar. Men ser ein nærare etter, finn ein nok at det er eit korrekt orlogsskip frå tida kring Den skånske krig. Dette skipet er eit av dei aller beste som vi finn i norske kyrkjer. Eg veit berre to andre kyrkjer som hev noka liknande.
Bilete.
Fastspikra på vestveggen heng tre bilete. Dei er frå tida 1642 til 1675. Det eine bilete viser David vert salva til konge. Det andre bilete er noke større. Det syner Maria med barnet. Dette er den interessantaste leivning frå den gamle rennessancekyrkja. Tredje bilete er ei tavle med bibelord. Kring tavla er ei svært ven utskora råme. Innanfor råma er dekorert med blomefriser. Nedst på tavla finn vi bokstavane J. P. S. J. D. Det er sikkert namnet på han som hev gjeve tavla: Jørgen Post- Fut i Nordfjord, og kona Sofie Jonsdotter.
Dei gamle benkesidene.
Desse benkesidene er frå gamlekyrkja. Dei ligg på loftet. Ikkje to av desse er like. Den beste av alle hev utskore årstal 1668 eller 66. Fyllingen i denne benkeside er sermerkt fin. Den hev broten gavl. Dei andre sidene er meir vanlege; men dei hev alle utskorne band og beslagornamentikk. Den gamle kyrkja i Olden hev ei benkside som visstnok er etterlikna den eine av desse.
Takbilete.
På myrkeloftet finn ein og rester av eit takmålarstykke. Det er måla på panelingsbord, men desse er revne frå kvarandre od, avkappa og nytta til bordklædning i gavlen. Det er vandt å få tak i kva bilete framstiller slik det no er plasert; men set ein det saman, vil ein få ein dekorativ og godt måla Kristusfigur i oval innråmning i vakre fargar i svart, raudt og gult på kvit botn. Dette bilete bør setjast saman og plaserast i kortaket i kyrkja. Det vilde vere ein verdig plass til desse forvitnelege restene. Ein kunde og tenkje seg at det gamle benkesidene vart sette saman til stolar og plaserte i koren. Der kunde vere plass for prest, klokkar og dåpsfolk«.
Dette er Lokyrkja slik ein av våre fremste fagmenn på området ser henne.
Kyrkja hev vore utan sakristi. Mange var redde at eit sakristi vilde skjemme stilen. Det vesle tilbygget som vart ferdigt 1936, vart ei vinning ogso for stilen.
Til 100-års høgtida for kyrkja i 1938 er det tanken at mykje av dei verdfulle eignalutene frå gamal tid skal kome til vyrdnad att.
Kyrkja skal få elektrisk ljos og orgel til jubileet 1938. Arne K. Eide frå Gloppen hev arbeidt ljosekrunene etter teikning av Sigurd Eriksen, Oslo. Arne Eide hev og arbeidt ny fot under preikestolen, og denne skal på plass til 100-års høgtida. Orgelet er arbeidt av Ludvig Vestre frå Haramsøy. Prisen er 5150 kr,
Det er tanken at kyrkja skal målast våren 1938. Altartavla og preikestolen skal då få att dei fargane som frå først av var der.
Lokyrkja vert då sikkert ei av dei aller gildaste gamle-kyrkjene i Nordfjord. Ein eignalut av rang.
16. Bygdediktarar
Berre det som gjeld bygdediktarar frå Loen er skanna for denne bolken.Leif Arnold Loen (side 230).
Son til Helge Loen. Fødd 22. april 1900. Tidleg fekk han hug til eventyr og segn. I 18-års alderen tok han til å lage vers. Mest skreiv han i blad som »Unglyden« og »Ung Norig«.
I Nordfjordsongboka, som kom ut i Bergen 1922, fekk han med diktet »Loen«, I det siste hev han serleg lagt seg etter gamle segner, og gjeve dei att i versform. Her er ein smakebit.
Store-Anders Bødal, det var sterke kar,
faren Knut i det han likna,
men kan hende sonen vel so sterke var,
for han sleppte fekk det slitna.
Styrken sin han brukte jamt med lått og skjemt,
helste han på nokon, ilt vart handi klemt.
Og hans andlit lo når hans bjørne-klo
kneip so knokane dei kvitna.
Heime på sin gard han gjekk den sterke Knut,
mykje ståk han aldri fylgde.
Og i gardens arbeid fekk han folda ut
krafti som han elles dylgde.
Hende det at grannane dei kom i beit
då på hjelpi åt den sterke Knut dei leit.
Med so logn ein smil
jamt han hjelpte til,
varmt hans blod i bringa ylgde
.
Olav A. Loen
(Olav Alvheim - Sjur Loar)
Han er fødd i Loen. 12. juli 1903. Før han var ferdig med folkeskulen, hadde han alt teke til å skrive i blada. Etter han hadde gått på Voss folkehøgskule, tok han til å skrive vers. Ogso han hev skreve mykje i lokal- og ungdomsblad.Han hev gjeve ut boka »Ung elsk, (1925).
Her er nokre vers til »ungdom«:
Verda bunda i hat og strid
ørvænast reint på ferda.
Nykveikt ungdom i denne tid
er einaste von her bid
framatt til vår i verda.
Våren er du »Apollon»s son,
evnor du eig i barmen,
kalla er du i tru og von
til å gå mot tap tjon
løysa ut vårsol-varmen.
Mangt du møter du ikkje vinn
løysa med eigen styrke,
alltid då du i sanning finn
hjelpa hjå Han som tok deg inn
vigsla deg i si kyrkje.
16. Det utflutte Stryn
Berre det som gjeld utflutte frå Loen er skanna for denne bolken.Sivert Salveson Nesdal (side 234)
Det er den 3dje stryningen som hev vorte utlærd til prest i Amerika. Det er vel og han som hev vorte mest kjend. Han hev vore misjonær på Madagaskar og er no professor ved presteskulen i Fiarantsoa, Nesdal hev gjort fleire studieferder, m. a, hev han vore i Palestina ein tur.
Nesdal er gift med Gullborg Bødal - dotter til lærar Kolbein Bødal. Ho er industri-lærarinne, og hev fått igang vevkurs for »gassarne«.
Bernt Hoffrenning.
Han er fødd 1883 på Hogrenning i Lodalen. Foreldra var Mons Jakobson og Dorte Eriksdotter.
Han tok lærarprøva ved Volda lærarskule 1904, Det var berre eit par korte vikariat han hadde her heime, og so for han til Amerika 1906. Der tok han presteeksamen. Først var han prest i Max. N. Dak., seinare i Kanada, og no sist i Pine Creek Minn.
Han var medlem av minnegåvenemnda 1920, og hadde då fått den serskilde opgåve å bere fram helsing til den norske konge frå guvernøren i N. Dak.
Arnt A. Rake.
Han er fødd på garden Rake 3. novbr. 1858. Foreldra var Arnt Rake og kona Malena Olsdotter frå Loen (Sjurestova). Arnt var først vanleg tenestgut på ymse stader her i landet, so for han 18 år gamal til Amerika.
Han tok land i Iowa og vart farmar. Nokre år etter kom jarnvegen over farmen hans, og der vart ein stasjon som han då gav namnet Rake. Denne stasjonen er no vorte ein by. Byen heiter. Rake.
I denne byen grunnla han ogso ein bank som han sjølv styrde i fleire år. Sønene hans styrer banken no.Arnt Rake hev vore sterkt religiøst interessert - styrde sundagsskule, var kyrkjeleg sekretær - og hev arbeidt for fråhaldssak.
Han vitja Gamlelandet i 1936, og etter han kom tilbake til Amerika var han i Nordfjordlaget og fortalde om Noregs-turen.
Ein av dei yngre er:
Erik Jensson Lunde. (side 245)
Han er son til Jens Ingebrigtson Lunde og Aagåte Eriksdotter J. Stauri. Fød 8. febr. 1892.Han sleit seg fram skulevegen, og tok teologisk embetseksamen 1930.
I studietida var han nokre år lærar millom, millom. anna var han millomskulelærar i Sogn.Erik Lunde vart utnemnd til stiftskap. i Nidaros bispedøme 1931.
Her er det fleire bolkar som ikkje er skanna. Desse er:
Forsorg og fattigstell
Sjukerøkt og helsestell
Stryn kommune gjeldsordning
Ordførarar i Stryn frå 1857 til 1937