Reisebrev av Olav A. Loen, 1977 - 1983.

Vitjing av stadar med tilknytning til litteratur og forfattarar

Innleieing

Denne artikkelsamlinga inneheld reisbrev av far min Olav A. Loen frå ferieturar i åra 1977, 1978, 1980 og 1983. Det var søstera mi som tok med foreldra våre på tur.Far min planla turane ut frå si intersse for forfattarar og litteratur. Reisebreva vart publisert i Fjordingen,og denne presentasjonen på nettet er skanna frå Fjordingen.

Audun Loen, Oslo 2013

Til dokumentstart

Tur sommaren 1977

Turen i 1977 gjekk mot aust til dei store skogar og grensebygder.

77-1. Bønder på ferie.
Til Nord Odal og Morokulien

Då vi i sommar fekk høve til å ta ut på ferie valde vi å reise austover til dei store skogar og grensebygder. Det var både fordi vi ikkje hadde vore på dei kantar, men også fordi vi der ville få eit møte med kjære diktarar. Dei fleste er døde, men diktinga deira har gjeve oss mang ei glede og hugnadsstund. No ville vi få sjå noko av det miljøet dei vaks fram av og vart utforma i. Elles hadde vi både slektningar og vener som vi ville gjeste på denne turen.

Vi starta i Oslo jonsokdag om morgonen med to bilar, og var eit heilt familieselskap. Første målet var til Nord-Odal der vi skulle vitje ein slektning. Fram til Skarnes var mange store gardar som for det meste dreiv med åkerland. Frå Skarnes som er tettstaden i Sør-Odal, tok vi av frå riksveg 2 og køyrde langs med Storsjøen til Nord-Odal. Her var det skog og, atter skog med ein og annan garden inn i all denne skogen. Mange av desse gardane låg fint til attmed den vakre innsjøen. Ved øvre enden av vatnet var tettstadane Sand og Mo. Her i Sand ligg Sagstua skole, der far til Sigurd Hoel var lærar. Her var det den intelligente og radikale diktaren vaks opp. Enno så seint som ved hundreårsskiftet i Sigurd Hoel sine barnedagar var dette ei innestengd skogsbygd, og middelalderlege tilhøve rådde like inn i vårt århundre, fortel Arne Stai i boka om Sigurd Hoel. Bygde levde i si eiga verd, og vegen gjennom skogen var som vegen til verdens ende i tankeverda til den unge diktarspirer. Dette var føre den store pendlinga her ifrå og til Oslo hadde teke til.

15 år gamal reiste Hoel ut frå bygda på skule, og vart ein av våre radikale og moderne diktarar frå 1920-30 åra som saman med Arnulf Øverland, Helge Krog o. a. Han skreiv «Synderei sommersol» og styrde med den «gule serie» til Gyldendal som gjorde norske lesarar kjende med dei mest radikale og moderne diktarar i utlandet. Likevel var det frå heimbygda og opplevingar i barneåra han fekk emne til nokre av sine beste bøker. «Vegen til verdens ende» og «Trollringen». Eg tenkte på det då vi køyrde gjennom desse bygdene, at Sigurd Hoel var også ein pendlar idiktinga si. Han søkte ut mot den store verda i kunst og dikting, men ofte søkte han attende og fann emne for diktinga si i heimbygda og sin eigen barndom. No har han fått sin plass på «Vår frelsers gravlund» mellom vener og yrkesbrør, men han høyrer også bygda til og burde ha sitt minnesmerke der.

Her er vi i pendlarane sitt rike. Her er mange som har arbeidet sitt i Oslo, og må fare i 4-tida måndagsmorgonen, og etter ferdig arbeidsveke kjem dei attende seint fredags kveld. Enno verre var det før det vart 5 dagars veke. No hadde vi reist denne vegen i dag, og vi tykte det var ei heil dagsreise. Dei har det vanskeleg dei som må ha yrket sitt så langt borte frå heimstaden. Her i Garvik var det vi fann Jørgen Underthun og Kari, kona hans. Her har dei no begge to fått yrket sitt, han som distriktstannlege og ho som lærar. Det vart ei gild hyggestund med dei i den nye heimen deira. Dei budde i eit nytt byggefelt, men hadde alt fått blomster både inne og ute og meir skulle det bli.

Vi stogga og i Kongsvinger. Deter ein by i utvikling, med nye verksemder og skulesentra. Men det var på den gamle festningen frå 1600-talet at vi stogga og såg oss ikring. Her var det eit viktig knutepunkt der Glomma så vent buktar seg gjennom byen. Denne festningen har aldri vorte øydelagt og både festningen og bygningane var i god stand, og gav eit godt bilete av det gamle hærstellet, og tilhøva for offiserar og soldatar, og den store skilnaden som der Var; både i husrom og levesett. Tida har forandra seg, så no står han berre og vitnar om ei gamal livsform. Men krig er krig, og fører med seg store menneskelege tragediar. Det er noko som vi dagleg høyrer om.

Inn ved grensa her er det Morokulien ligg. Vi hugsar alle den morosame programposten i radioen i 1959, med samsending mellom Sverige og Norge. Her er fredsmerket for broderfolket i fred i 100 år reiste i 1914. Her er og grensemerke røys nr. 67 mellom Noreg og Sverike etter grenseoppgangen i 1754. På toppen står ei plate med monogramma av dei to monarkane som då rådde. Her er det servering og høve til valutaveksling for dei som skal ta ein tur inn i Sverike

Til dokumentstart

77-2. Vermland. Selma Lagerløfs rike.

Vermland er kjend for sitt vene landskap, med dei blå vatn mellom milevide skogar, og med små grender med hus og grøne marker som vitnar om at også menneska høyrer med i dette vene landskapet. Der vi for var ikkje skogen større og meir velstelt enn på den andre sida av grensa. Gardsbruka skilde seg heller ikkje så mykje ut frå det vi hadde sett på turen hit. Også her var det åkerland for det meste, men vi såg og bølingar som gjekk på beite. Det såg ut til at det svenske feet, som N.R.F. også er ein avleggjar av, no var blanda med det rosete friserfeet.

Det var ikkje så lett som vi hadde tenkt å kome inn i Sverike på sjølve midtsommarkvelden. Alt var stengt, bensinstasjonar og forretningar. For oss såg det ut som heile Sverike hadde teke fritt frå alt for å feste. I Arvika tok vi til å sjå oss kring for husvære til natta, og stogga ved ein sjølvbetjeningsstasjon for bensin, vi såg der sat ein einsleg mann ved eit bord. Han hadde ei flaske fram for seg, og han var heilt ute av stand til å svare på det vi spør om. Fleire folk var det ikkje å sjå ute på vegen.

Vi laut prøve å ta oss fram vidare etter kartet til Sunne, som var eit av måla våre for ferda. Men det såg ut til å vere uråd å få husvære på ein slik kveld i Sverike, og vi rekna med å feire midtsommarnatta i bilen. På ein restaurant der det og var husvære å få, stogga vi for å prøve lukka. Dansen gjekk fint, men hus var der ikkje. Då råka vi på eit eldre ektepar. Dei var småbrukarar, men dei hadde slutta å halde dyr, og begge arbeidde no i «staden», som dei sa. Dei overlet til oss huset sitt på småbruket. Der hadde vi det godt og fredeleg medan heile Sverike feira maistang i midtsommarnatta.

Her var vi komne midt inn i Selma Lagerløf sitt rike. Alle stader ved dei vene innsjøane Øvre Fryken og Mellan Fryken var der minne å finne om Selroa Lagerløf og diktinga hennar. Først vitja vi den store parken Rottneros, som er kjend langt ut om dei svenske landegrenser, for sine vakre parkanlegg og skulpturar. Det er ein Sverike sin Vigelandspark. Men dette er ikkje berre ein manns verk, men her møter vi mange av dei fremste svenske kunstnarar og frå dei andre skandinaviske landa. Dette har vore ein stor herregard like frå det 1200 århundre. I Selma Lagerløf si bok «Gøsta Berlings saga» er dette herregarden Eksby.

Denne parken ligg overlag fagert til ved Mellem Frykin. Her var det blomar mellom fontener og skulpturar og eit gamalt og staseleg herregardsslott. Dette er ei oppleving som alle som kjem på desse kantar må unne seg. Her er blomar og roser i park etter park. Den store svenske bilethoggaren Carl Eld hadde sin eigen park her, og elles mange andre arbeid spreidde rundt i parkane. Han hadde laga ei statue av prins Gustav som ung mann, og av kong Gustav VI Adolf. Mellom skulpturane fann vi byste av diktaren Gustav Frøding som også var frå Vermland. Der var ei statue av Selma Lagerløf laga av Arvid Backlund og ei byste av henne laga av Astri BergmanTaube.

Gustav Vigeland hadde og fått ein park som bar hans namn, der vi fann av skulpturane hans. Vi fann og Ingebrigt Vik representert med «Yngling», og «Ung pike» var der av Arne Durban. Det var dei kunstnarane frå vårt land som vi fann var komne med i Rotteros park. Her var meir å sjå enn ein vann over på ein dag. Vi spør ein svenske om dei har mange slike parkar i Sverike. Vi har ingen park i Sverike som kan mæle seg med Rotteros, og knapt om ein finn maken i heile Europa, sa han, og det trur vi så gjerne.

På den andre sida av Mellam Fryken ligg Marbacka, Her var Selma Lagerløf fødd i 1858, og her var det ho vaks opp. Denne eigedomen kom til å gå ut av slekta. men etter at ho fekk nobellprisen i 1909, og det var høve til å få kjøpe garden gjorde ho det i 1921. Her budde ho då sidan så lenge ho levde, og bygde ut garden til eit fint og velstelt herresete. Vi fekk omvisar og fekk sjå oss ikring i det store huset. Her hadde ho levd i barndomen og ungdomen, og i alle år frå 1921 og til ho døde i 1940. Det var ei stor høgtidsstund å gå her gjennom dei mange salar og rom der denne store diktaren levde, og mognast og arbeidde. Det var med «Gøsta Berlingssaga» ho hadde sitt store gjennombrot, som gjorde Vermland med sine sjøar og herregods og småtorp inne i skogen så å seie verdskjende. Over alt i dette distriktet finn vi minningar frå diktinga hennar. Her i det store biblioteket som var arbeidsromet hennar skreiv ho mange av dei bøkene ho sende ut i sine siste år, som dei mange forteljingane hennar frå sitt kjære Marbacka. Svenskane sette og pris på diktinga hennar medan ho levde. Ho var æresdoktor ved Uppsala universitet, fekk Nobellprisen i litteratur og var medlem av Svenska akademien. Her hadde vi eit ugløymande minne med ein stor diktar og ein fager natur.

Til dokumentstart

77-3. Diktaren Åasta Holth og brannen i Grue kyrk.

Inn ved svenskegrensa i Grue og Solør var det finnefolket kom og busette seg i 16-17 hundretalet. Her er det blinkande tjørner og små vatn mellom endelause vidder av skog. Dette kunne minne om dei tusen sjøars land som dei reiste frå då dei kom her til frå Finland. Vi stogga på Svullrya i Grue Finnskog. Her ligg Finnetunet, eit museum, med gamle hus og innbu like frå bureisingstida då dei kom og sette bu her. Avstengde og avgøymde levde dei her inne i skogane, fleire mil frå den norske busetnaden. Vi fekk med oss ein omvisar som viste oss ikring i dei mange sermerkte hus, bustadhus, uthus og kvernhus. Serleg såg vi mange gamle reidskap for høyberging og skur som vitna om at dei hadde opphavet sitt frå Finland.

Her bur diktaren Aasta Holth, og ingen her på skogen har levd seg så inn i finnefolket sitt liv og lagnad som ho. Når det kjem parti til museet og har tinga omvisar på førehand då møter Aasta Holth opp og viser dei ikring, og då har ho eit eige lag til å levandegjere livet i desse husa for fleire hundre år sidan, fortalde omvisaren oss. Der var ikkje noko slikt følgje den dagen, og vi fekk ikkje møte henne personleg. Men vi fekk sjå diktar-stova hennar som ikkje låg langt frå museet. Vi tala med folk som kunne fortelje at ho var heime, men vi hadde ikkje mod til å uroa henne i arbeidet. Vi laut nøgja oss med å stogga opp og sjå på det gulbrune huset, der ho sat og skreiv dei gilde bøkene om si eiga slekt, og med kjærleg hug skildra folket som levde og budde her. «Kornet og freden» var ei vedunderleg fin bok om Pål Tyyskiainen som var den første av slekta hennar som slo seg ned her på Grue Finnskog, og om kvinna hans, Kerttu Mullikkala. Sidan har vi med glede følgt denne diktaren frå bok til bok.

På Kirkenær stogga vi opp fram for den 6 m. høge bautasteinen somstår ved Grue kyrkje. På steinen står denne innskrifta:

Til
minde
om
Grue kirkes brand
Pinsedag 26 de mai 1822
Hvor
113
men-
nesker
omkom.

På baksida av steinen står det: Indvandrere i Grue reiste dette minde 26 de mai 1922. Dette er nok det største tap av menneskeliv ved nokon kyrkjebrann her til lands. Fleire diktarar har skreve om denne tragiske hendinga, m.a. Aasta Holth i boka «Johannes», som høyrer med til slektsromanen hennar og kom ut i 1975.

Også her i Kirkenær var det vanskeleg å få husvære. Her var eit hotell og eit lite pensjonat, men dei var opptekne med brudlaupslag. Det var sommar og laurdagskveld, og då er det helst at dei held brudlaup der såg det ut til. Så bar det i veg vidare med Flisa som mål.

På vegen køyrde vi forbi Namnå. Inne på skogen der var det Abraham Bergset var lærar og ungdomsleiar i mange år. Hjå oss er han serleg kjend frå ungdomsbladet «Kolbein Sterke», der han var ein flittig medarbeidar i mange år. I eit brev som eg har fått frå Aasta Holth seier ho at her på Finn-skogane var Abraham Bergset ei drivande kraft mellom ungdomen. Diverre vart han sjuk og døde i sine beste år.

Til Flisa kom vi og der fekk vi oss husrom. Medan vi var i Sverige fekk eit hus åleine på småbruket, fekk vi her Victoria Hotell til råde-velde. Sesongen hadde nok ikkje teke til her enno, og vertskapet var i brudlaup på ein annan stad. Her var vi høgt på strå og kosa oss med TV i «hålen». Før eg og kona la oss sat vi og hadde glaset oppe og såg ut over den vide og flate austlandsbygda. Men det skulle vi ikkje ha gjort. For ein herstyrke av mygg smatt inn medan vi sat der, og då vi la oss gjekk dei til angrep. Dei surra som små fly, og kom bylgje etter bylgje med angrep både på halsen og i andletet, og vi slo og fikta for å drive angriparane attende. Slaget varde like til midnatt, då trekte dei seg slegne attende, og vi fekk fred å sove. Om morgonen bar vi merke etter slaget både på halsen og i hove. Det var elles fleire stader på denne turen at vi opplevde at myggen hadde god lyst på oss.

Til dokumentstart

77-4. Glomdalsmuseet og elg i byen.

Dagen etterpå regna det på Flisa, og verre vart det på vegen til Elverum. Vi som hadde så mykje skulle ha sett nett der. Elverum har i lange tider vore eit kultursentrum for Østerdalen og bygdene der ikring. Folkehøgskulane er landskjende, og dei skulle vi ha sett.

I 1890 åra var folkehøgskulen og den private lærarskulen ein samlingstad for åndseliten, der Bjørstjerne Bjørnson var mellom talarane, og Lars Eskeland og Vettle Vislie mellom lærarane. Sven Moren var mellom elevane og har skreve om det i «Møte og minne" Her var det og han tok til på si diktarbane, og fekk ut sine først bøker. Korsbakken fekk vi så vidt sjå, heimstaden til bonden og millionæren Helge Væringsaasen, han var Venstremann og radikalar, og dreiv bokhandel og forlag, og hadde den største boksamling som eg har høyrt om hjå private på 60.000 bind. Han hadde og den største private myntsamling her i landet. Alt dette er no på Glomdalsmuseet i eiga avdeling. Helge Væringsaasen miste den einaste sonen sin og då skipa han Per Væringsaasen fond. Av det vart det gjeve stipend til norske forfattara og av det fondet var det dei bygd og sette i gang ein ny folkehøgskule. Der var det storting og regjering var samla den 9. april 1940, og kongen kom med sitt velkjende: Nei til samarbeid med tyskarane og Qusling.

I dag regna det så det var lite råd å sjå seg om ute, og vi køyrde overbrua og til Glomdalsmuseet som var ope sjøl om det var søndag, og vi skunda oss å kome under tak. Dette er eit av dei største og mest allsidige av bygdemusea her i landet, i alle høve når vi reknar med Norsk skogbruksmuseum, som ligg ved sida av med bru over elva til den andre sida av Glomma. Dit kom ikkje vi denne gongen. I den store utstillingshallen er det meir enn ein kan vinne over på ein time eller to. Dei andre i reiseflokken var mykje interessert i avdelinga med vevnad og saum og gamle klæde.

Finnetunet, Grue i Finnskog.

Då veret letta fekk vi ein omvisar med oss rundt til mange av dei gamle bygnadane som står spreidde på den store flate skogs-moen. Der var bygningar av mange typer, frå lengst nord på Tynset til Solørtraktene i sør. Der var bygningar som høyrde til dei store gardane, og små hus som hadde høyrt plassemennene til. Dei eldste husa var frå 1600-talet, og dei hadde sin sermerkte bygnad som høyrde landsdelen til både i byggeform og med sitt innbu. Det gav og eit godt innblikk i den store klasseskilnaden som hadde rådt. Stemsund-stova var den som merka seg ut både i storleik og bygnad. Stova var ei stor hall med stor høgd under mønet. Ho som viste oss ikring sa at det har vore gjeta på at den eldste delen er frå før svartedauden, og der var merke på at ikkje alt var like gamalt, og der hadde vore tilbygg og omforming. Olav Aasmundson Vinje skriv om denne stova i «Ferdaminne», og roser henne for det, var eit av dei finaste hus han hadde sett: «Det var noko, så lett og luftig og storslegi i denne stova, at eg aldri har funne meg betre i noko hus. Det var den gamle sogestilen i tre». Ho stod på sin opphavelege stad i Grue då Vinje såg henne.

Også her på Glomdalsmuseet var det eit Finnetun. Her var husa oppsette etter den gamle tunskipnaden og med badstova på ein sentral plass i tunet. Dette med badstova var noko av det sermerkte med finnetunet, og var noko som dei tok med seg her til frå Finland.

Her tok reisefølgjet avskil med omvisaren, ei lita kvikk dølejente, som fortalde alt både på engelsk og norsk for reisefølgjet.

Regnet hadde kome igjen og no skulle vi på Elg-stua og få middag. Der fekk eg verkeleg ein støkk ilivet. Då eg kom med paraplyen over meg og såg ned for meg for å berge meg frå for mykje søleskvett, rende eg meg rett fram for ein stor elg. Det var ei elgkolle. Eg visste at vi skulle til Elg-stua, men eg visste ikkje at elgen skulle stå der og ta mot oss. Det gjekk ei stund før eg kom til meg sjøl igjen, og enno ei stund stod eg og skoda dette store og prektige dyret som stod her utstoppa, og var så levande som det nett var kome frå skogen. Det skal ha hendt at dei har sett dei levande og, men det er vel helst om vinteren når det er mykje snø. Inne var det stor trengsel av folk som skulle ha mat. Her måtte kvar vere om seg og syte for seg, og vi var heldige og fekk eit bord der vi fekk sitje saman alle seks.

Ute var det knapt folk å sjå på vegane, det var berre bilar som kom og for. Vi sette oss og i bilen og for vidare. Det vart berre Glomdalsmuseet vi fekk sjå her denne gongen, men det var eit minne som vel er vert å ta med seg.

Til dokumentstart

77-5. Skogsbygda med dei mange diktarar.

Trysilvegen er 7 mil lang frå Elverum til Trysil. Nye vegen er asfaltert, og der går det fort å kome fram med bil, men gamle vegen var lang og tung å kome fram for hest og kar, det kan vi godt skjøna når vi køyrer gjennom desse lange åsar og lier med skog. Trysil er eit rike for seg sjøl, der gardane har lege einbølte inne i skogen, og folket har lært å kjenne skogen og elva og all nature si tale og stemning, og her har det vakse fram ei rad av landskjende diktarar. Sven Moren var vel den første som nådde ut over bygdegrensene med diktinga si. Sidan kom det mange. Lyrikarar med dikt og viser. Einar Skjæraasen, Magnus Buflod og Handis Moren Vesaas. Frå dei sørlege bygdene kom det ypperlege prosa-forfattarar, Haakon Garaasen,Magne Nybakk og Dagfinn Grønoset. På vegen frå Nybergsund til svenskegrensa ligg Østby og Ljørdalen. Der frå kom Halvor Floden med sine barnebøker som er omsette til mange språk like til Japan, og Ole Haugen-Flermoe som har skreve bok om Trysil-Knut, og Magne Østby med sine dyreskildringar. Her var vi på minnevegar til mange av dei diktarane som vi las og var glad i vår ungdom.

På vegen stogga vi ved Plassen kapell der Haakon Garaasen var gravlagd. Han var ein god forteljar, og med boka «Tungsjøætta» vart han mykje lesen og den vart også omsett til svensk. Seinare vart han sjuk, og kom i samband med nassistrørsla, og fekk ein tung lagnad. Eg hadde lese bøkene hans med glede, og eg hadde vore i brevskuffe med han. No ville eg gjerne stogga ved grava hans, og bøye meg i vørdnad for hans minne. Vi leita men fann ingen gravstein. Han hadde fått ei grav mellom dei mange gløymde graver. Då eg vende meg til res.kap S Møller kunne han fortelje at der var blomar på grava hans, men slekta hans var borte og difor var der inga støtte. Men bygda kunne og ha hugsa på at dei hadde ein son som heitte Haakon Garaasen, både for diktinga hans og for hans kulturhistoriske bøker.

Det største sentrumet er Innbygda, der er kommuneadministrasjonen og hovudkyrkja og sentral-skulen. Like att med kyrkja er det reist eit minnesmerke med ei statue av Einar Skjæraasen. Her sat han slik vi kunne tenkje oss at han sat attmed gamlevegen, når diktarhugen kom til han. På ein raudbrun tyrsilstein bak diktarstatua stod 3 vers av diktet «Je vet om en skog», og på steintavla ved sida av står.

Til minne om
Einar Skjæraasen
23.7.70
Reist av vener.

Einar Sjheråsen v/ kyrkja i Innbygda i Trysil

Vest for Innbygda ligg Trysil-fjellet, som ofte er nemndt i bøkene til Sven Moren, og det ruvar godt opp i dette landskapet, 1139 m. høgt. Når ein reiser riksvegen nord over kjem ein til Mora gard på høgre handa. Her livde Sven Moren sitt rike diktarliv, og her er det at dottera hadde sin barndom og første ungdom. Her laut vi stogge. Moren var ein av dei kjæraste diktarane for meg då eg vaks opp, og han var den første store diktaren eg fekk sjå, då han var på firdastemna i Olden i 1917.

Eg hadde tenkt meg at garden låg meir einsamt inne i skogen. No låg han fint og ope til ved den nye riksvegen, men han hadde sikkert lege meir avstengt tidlegare før nye vegen kom. Eg kjende garden igjen frå Halldis Moren Vesaas si bok «Sven Moren og heimen hans», med den store kvitmåla hovudbygningen, og ved sida kårstova eller «republikken» som dei kalla den. Lenger borte i skogen skimta vi huset til Oskar Braaten, der budde han saman med huslyden mykje av tida dei siste åra, og var Moren sin nærmaste granne og gode ven.

Når vi no endeleg var komne her til måtte vi sjå oss ikring. Vi leita etter Vesl-bekken og Badstubrenna der han hadde den store tømmerdrifta i barneåra. No var det berre så vidt det sikla og rann i eit lite bekkefar, men i vårflaumen vaks han sikkert opp så gutane fekk leike tømmerfløyting. Då vi for vidare såg vi Varlig, der låg sætera og alle dei andre stadane vi hugsa frå bøkene hans «Aust or markom», «Gardguten og spelemannen» o.a. Skogen stod like inn til vegen og gav oss den stemninga som bøkene til Sven Moren er så rike på.

På andre sida av elva såg vi Buflodvegen, der hadde Sven Moren ofte gått saman med mor si, for der var barndomsheimen hennar. Og kanskje var det frå henne han hadde diktarevna, fleire i den slekta hadde kunstnargjevnad. Både musikk og dikting. Magnus Buflod er ein av dei, han har skreve mange diktsamlingar, og fekk Sunnmørsprisen for diktsamlinga «Før frosthogget».

Til dokumentstart

77-6. Frå Engerdal til suvenirhandel hjå Storbekken.

Når ein kjem langs med Trysil-elva til Engerdal vert liene brattare, og der er mindre rom for åkerbruk. Vi såg og mindre av rydningar i skogen, lendet stig og så ein etter kvart kjem høgare over havet. Her er det sikkert skogen som er livsgrunnlaget for dei fleste. I Engerdal er det Olav Sande frå Loen som er lensmann. Vi fekk ikkje høve å vitja han på denne turen. Vi såg heller ikkje Gjerdmund Eggen, men nær sentrum låg Engerdal skifabrikk som kom i gang i 1968, men alt to år før hadde Gjerdmund gjort si store bragd med å ta 3 gonger gull i verdsmeistarskapen på ski. Og no er Eggen ski ein god eksportartikkel, dei fortalde at dei produserte 24.000 ski i 1976 og i år rekna dei med 35.000. Og no laga dei ski av kunststoff som er på høgd med det beste som vert laga i utlandet.

Dei kunne og fortelje oss at no var Gjerdmund Eggen komen med i politikken og sat i kommunestyret for venstre. I eit intervju i Dag og Tid såg eg at han tykte det var blitt eit hardt klima i toppidretten, det var no vorte alvor og lite leik. Men han meinte at her måtte dei satse, for skisporten er vår siste skanse i verdseliten, og vi må halde på denne skansen. Der i mot likte han mindre sentraliseringa av skulen i bygda. No vert borna frakta til skulen med bil der dei før gjekk på ski. Ved å humpe att og fram med bil tek det aktiviteten frå borna, og dei får inga fritid å gå på ski.

Vi slo oss til på Femundend for natta. Her var vi komne fram til Noregs 3. største innsjø, som er kjend både for si vene natur og for fisket. Men denne kvelden var ein kald og blåsande sommarkveld, og bårene gjekk med kvitt faks ute på Femundsjøen. Det hadde vore gild å ha vore her ein fin sommarkveld ved solarglad, og fått seg ein båt og prøvt fiskelukka.

Her ved Femundsjøen var det at Dagfinn Grønosen fann Anna i ødemarka. Ho vart landet si populæraste dame då boka kom ut 1972 i 150.000 eksemplar. Og kjend vart ho i mange land og rike. No er Anna død, og vi såg ikkje net den staden ho levde. På Femund Turisthytte fekk vi vete at det var lenger nord ved Femunden at ho hadde bustaden sin. Når vi køyrde langs med sjøen og såg inn over de store øyde vidder, prøvde vi å tenkje oss inn i korleis det var å bu her åleine og langt frå grannar på alle kantar.

Tynset er eit viktig knutepunkt for sambandet i Nord Østerdal. Det har og vorte ein stor skulestad med gymnas, handelskuls o.a. Eg laut tenkje på Kjell Aukrust og striden mellom Tynset og Alvdal om bustaden for den beste skilauparen. Det har kanskje vore ein hard kappestrid mellom dei to største bygdene her. Det er noko som ikkje er så reint ukjendt for oss på Vestlandet heller.Her i Tynset var i alle høve servicenæringane godt utbygde, med varehus og kafear og overnattingsstader.

Det regna på Tynset og vi stogga berre for å få middag, og ungane var på jakt etter vimplar og merke. Det var noko som følgde med på alle tettstader vi kom til. Diverre fekk vi ikkje sjå oss noko sers ikring. Eg hadde likt å sett det gamle huset der «Fedraheimen» vart prenta. I år er det nett 100 år sidan Arne Garborg tok til med Fedraheimen og siste nummeret vart prenta i den gamle stova her på raudt papir i 1891. Vi såg heller ikkje den gamle kyrkja frå 1700 talet.

På vegen vidare stogga vi på Tolga då vi såg eit skilt om bygdekunst og med namnet Egil Storbekken. Her var det suvenirhandel, og sjølvsagt var det eit stort utval av tussefløyte og seljefløyte. Vi var og så storheldige at Storbekken sjøl kom inn medan vi var der, og vi fekk helse på han. Vi hadde for nokre år sidan hatt han å underhalde på ein midtsommarfest i Loen. Her vart det kjøp av seljefløyte og tussefløyte, og dei to unge fekk instruksjon i bruk av fløytene av sjølve meistaren. Og han spela ein fjelltrall for oss, og han skreiv namnetrekket på alt vi kjøpte av suvenir og noteheftet han har gjeve ut. Og då vi for ynskte vi at han snart måtte kome på ei ny spelferd til Nordfjord

Til dokumentstart

77-7. Røros og "bergstadens" diktar.

På vegen til Røros såg vi mange fine små grender liggje oppe i lia, og det såg ut til at folket dreiv jordbruket slik at dei levde av det. Eg kom i hug Ann Margret som dyrka jorda med Hovinstuten for plogen. Ho lærde bøndene til å dyrke jorda for å få mat til livets opphald. Vi såg og dei lange snaue myrar og svadberg der Ann Margret i si tid saman med førsdslebøndene køyrde malmen til Bergstaden. Slik Johan Falkberget fortel det i «Nattens brød». Her var mange ting som minte om Falkberget, han som har gjort Røros kjend langt ut over landegrensene. Langt borte såg vi Røros Kyrkje, Bergstadene Zir, med tårnet høgt over husa i byen, og vi såg slagghaugane låg der som små fjell.

I Røros var det eit yrande liv og rørsle, med turistar som gjekk og turistar som prøvde å kome fram med bil i dei tronge gatene. Her var mange tungemål, men vi høyrde at her serleg var mange svenskar. Dette er sikkert ein vanleg innfalsport for dei inn i grannelandet. No låg vegen flat og asfaltert til grensa. I Røros er det sikkert handel og andre servicenæringar som no er blitt ei av dei store inntektskjelder i byen.

Der var omvisar som opna kyrkja til visse tider. Det er ei stor stein-kyrkje med eit høgt og karakter isfisk tårn, og er bygd i 1780. Over preikestolen står det gamle orgelet, og her står monogrammet C 7. Det er for ein av dei gamle oldenborgarane Christian 7. Dette orgelet er truleg innsett då kyrkja vart bygd. Under preikestolen er alteret og altertavla den er frå 16 hundra-talet, og såleis frå ei eldre kyrkje. I koret er der mange måla bilæte av prestar og direktørar, der var og eit bilæte av Hans Olsen Aasen, han som fann koparmalmen i fjellet i 1644, og no er også Johan Falk-berget komen på plass med eit måla bilæte.

I kyrkja er der galeri i to høgder, med ein kongelosje og losjar for serskilt høge personar. Det nye orgelet er også oppsett der. Gravstaden kring kyrkja er i ein nedre og ein øvre kyrkjegard. Eg gjekk lenge og såg på namn og årstal på dei gamle gravhellene på nedre kyrkjegard. Eg tenkte eg skulle finne namn som minte om dei mange som for frå Nordfjord til koparverket i Røros. Mange for nok heim igjen, men der var nok og mange som vart der til sin døyande dag. Eg fann ikkje noko som minte om det, men kyrkjegarden er så stor så eg nådde ikkje så vidt på den stunda eg stogga der. På øvre kyrkjegard fann eg ei pyramide 3 m. høg, oppbygd av små runde steinar. På toppen stod koparverket sitt merke med ein hamar og ein bor. På dette minnesmerket stod denne innskrifta:

Til heder for de
gamle bergmenn
1644-1946
Røros kobberverk.

Det var eit minnesmerke over alle bergmenn som let livet i gruvene.

Her på øvre kyrkjegard fann vi og familiegravstaden til Johan Falkberget. Der foreldra hans, Johan Falkberget og Anna, kona hans og to av borna deira, ei jente som døde ung og skodespelaren Magnus Falkberget var gravlagde. Der frå gravstaden var det fagert utsyn over byen, og der låg ein stor stein med Johan Falkberget sitt namnetrekk.

Vi var og på synfaring til den gamle bydelen og til dei store slagghaugane. Ferda tok til ved bergmannsmonomentet, der bergmannen og kona hans står i bronse og ser mot den gamle bydelen. Bilæthoggar Sivert Donali har laga arbeidet til Røros kommune. No har same kunstnaren fått i oppdrag å lage ei statue av Johan Falkberget for Røros kommune. Det er sjølvsagt at bergstaden sin diktar må få ein plass i byen.

Vi fekk ei rask omvising av den gamle bydelen, og vi var inri nokre hus i fatigkvarteret der dei fleste husa var ca. 150 år gamle, dei var små og fatigslegt utstyrde så det var uskjønande korleis dei store huslydane, med born og vaksne og gamle kunne halde ut i desse små og tarvelege husværa. I nærleiken på den andre sida av elva låg restane av den siste smeltehytta sorg brann ned for 2-3 år sidan. No var gruvedrifta mest stansa, berre 70 mann arbeidde i Kongens gruve, og no las vi nett i avisene at no er det heilt slutt. Vi såg og den berykta stangvekta der malmen vart vegen, og der dei vanlege malmkøyrarar som ikkje kunne lese og skrive ofte vart snytte på vekta. I «Nattens brød» høyrer vi at Ann Margret ofte førde ein kamp for dei fatige lass-køyrarane mot prinsipalane på verket for at dei ikkje skulle verte snytte på vekta. Etter over 300 års arbeid i gruvene og ved smeltehyttene i Røros, er no alt slutt.

Eg tykte ikkje vi kunne reise her ifrå utan å ha sett heimstaden til Johan Falkberget. På turistinformasjonen fekk vi vita at det var familien som styrde omvisinga på Ratvolden, og dei oppå ikkje før 1. juli, og i dag var det den 28. juni.

Vi reiste til Ratvolden, 2 mil nord for Røros, og vi heldt utkik til begge kantar. Vi kom til eit vegskilt som var innpakka i plast så ingen kunne sjå kva der stod. Her må vi stogge, sa eg, dei vil sikkert ikkje ha nokon uvedkomande på vitjing på denne tid. Der stod eit par smågutar og vi spør dei. Det var rett, det var å køyre over jarnbanelina og tilbake på ein bygdeveg langs lina. Vi kom til ein port der det stod Ratvolden, og porten var open. Vi sette bilen ifrå oss og steig med age inn på diktaren si fedrejord. Barndomsheimen ved Rugelsjøen låg noko lenger borte, så den såg vi berre på avstand.

Det var med-høgtid vi steig fram til husa på garden. Stilla rådde i tunet, det var som ein søndag, når folk kvilde etter ei hard arbeidsveke. Der var ikkje folk å sjå så Aasta Falkberget Fredriksen og huslyden var nok enno ikkje komne heim. Vi såg oss ikring, og stogga opp ved ein minnestein over morsslekta til Falkberget.

Jon O. Jamt
1820-1893
Ole J. Jamt
1844-1912
har ryddet denne
vold
Fredet og æret vere
deres minde.

I nærleiken stod ei bud i to høgder, eg hugsa at Aasta Falk-berget i ei bok om foreldra, fortalde at Falberget si diktarstove var i eit slikt loft. Kanskje var dette huset der han sat og feste diktartankane sine på papiret. Her stod og stovehuset og løa, over alt rådde freden og stilla. Det var ei minnerik stund å gå her og ha diktarånda til ein av dei folkekjæraste diktarane strøymande mot seg frå hus og mark og det vesle søkket i terrenget der bekken heldt til. Her hadde berg-mannslekta sett sitt merke gjennom fleire generasjonar. Ein stad seier han det slik om seg sjølv: «Jeg er bergmannen, gruvegesellen. Jeg er det av væren og følelse - min diktning, min forskning er bergmannens, og mit syn på alt er vel også hans. Når man er runnet av 300 årig bergmannslekt, er det nokså naturlig».

Med ei kjensle av å ha møtt noko av dette varige i slekt og miljø som han har levandegjort, gjekk vi audmjuke og gripne bort frå den fred-stille diktarheimen.

Ratvolden, der Falkberget hadde sin eigedom.

Til dokumentstart

77-8. Jacob Breda Bull og Rendalen

Rendalen er så mangt. Her er skogbruk og tømmerfløyting, og jordbruket står langt framme, og her er verksemder serleg i treforedlingsindustrien. Men Rendalen er også Jacob B Bull sin fødestad, og både han sjøl og diktinga hans er knytt til denne dalen. På den gamle prestegarden i Øvre Rendal var han fødd og vaks opp. Han kom i nærmare kontakt med bygdefolket enn prestesøner bruka å gjere, og dalen og folket har gjeve han insperasjon til det beste i diktinga hans.

No er den gamle prestegarden vorte eit interessant Jacob Bull museum og fleire tusen kjem årleg inn om her og ser det som her er samla og som vitnar om ein gjensidig kjærleik mellom diktaren og fødestaden hans. Det var ein nordmøring som var her og viste oss irking, og han fortalde med vørdnad om alt her var å sjå. Først gjorde han oss noko kjend med litt av dalen si soge. Rett over for prestegarden på den andre sida av dalen var det den første kyrkja hadde stade, på Nergard Nordset, og denne kyrkja var kalla St. Simon, i Ytre Rendal stod samstundes ei kyrkje som var kalla St. Peder. Desse kyrkjene var bygde før 1200, og pilegrimsvegen frå det sørlege Noreg og Boenke og Danmark gjekk gjennom Rendalen til St. Olavsskrinet i Nidarosdomen. Dei hadde kvileplass ved St. Simon, der var det eit stort engstykke som var allmenning og brukt til hestebeite for hestane til dei som kom ridande på denne pilgrimsferda.

Kyrkjestaden vart seinare fløtt over til den andre sida av dalen, og den noverande kyrkja var bygd i 1779. Den prestegarden som no er blitt museum var bygd i det 17. hundreåret, og ein av dei første prestane var Samuel Mandal. Det er han som Jacob Bull har skildra i «Hr. Samuel» og «Hr. Samuels rike». I dei bøkene fortel han om folkelivet i dalen for over 200 år sidan. Ved sida av prestegarden høgare opp i bakken ligg garden som lensmann Enevoldsen hadde. Han vart gift med Rosa Kjelsberg, ho som Bull har skreve om og kalla «Prestegardsrosa». Ho var overlag ven og hadde mange tilbedarar. Ein gong då prins Carl for gjennom dalen med stort følgje budde dei på prestegarden. Då var det ein av kavalerane som serleg gjorde hanebein til Prestegardsrosa, prestefrua sende henne då til garden Undset for å hente rømme. Det var over ei mil til Undset og Rosa måtte overnatte til neste dag. Då ho kom tilbake var prinsefølgjet fare vidare, og fåren var over. Som sagt vart ho gift med lensmann Enevoldsen, men ekteskapet vart oppløyst. Ho var lærarinne og vart seinare gift med Aasmund Olaoson Vinje. Det varde ikkje lenge, ho døde på barseng, og barnet levde igjen etter henne.

Jacob Breda Bull var som sagt presteson, og mor hans var dansk, det var frå hennar slekt at han hadde namnet Breda som han bruka. I sin ungdom sa han eingong: «Jeg vil reise denne dal et minde». Det har han gjort med diktinga si og med den store boka om Rendalen. I 1920 kjøpte kommunen den gamle prestegarden i Øvre Rendal med tanke på at det skulle verte eit Bull museum. Og Bull saman med kona kom ein sommar og vart feira som dalen sin store son både i Øvre og Ytre Rendal. Om det skriv han i boka «Den store kjærligheten». Men Bull som hadde skreve om så mange av dalen sine folk, hadde ikkje berre fått vener med det han skreiv om dei. Og eit nyvalt heradsstyre omgjorde vedtaket og tok prestegarden til lærarbustad, og dei selde på auksjon all lausøyra i huset.

Dette såra Bull djupt, og då kona hans døde kunne han ikkje få gravstad på den gamle prestegarden og tinga gravstad ved kyrkja i Ytre Rendal. Der er ein stor gravhaug der også Jacob Bull er gravlagd.

Gravhaugen er omringa av steinar som er feste med ei jarnlekkje, og ber namn på bøker som han skreiv om dalen. Ved foten av haugen ligg ein eggforma stein med denne innskrifta:

Jacob B. Bull
og
hustrus gravsted.

I Øvre Rendalen angra dei snart at dei hadde brote sitt ord til diktaren. Og no vart prestegarden på nytt vigsla til eit Bull museum. Og det synte seg at han hadde vunne sambygdingane sin kjærleik, dei som hadde kjøpt ting på auksjonen hadde teke vel vare på det, og no gav det så det kom tilbake til der det høyrde heime i prestegarden. Vi såg mange ting av det som var kome attende, såleis stod no senga og vogga på det rommet der Jacob Bull var fødd.

I eit rom hadde dei samla mange ting av eigedomane til personar som han hadde skreve om, såleis skomakarkrakken til Puds-Jo, jaktutstyret til Johan Dilt, neverknuten og nakkeboksen til Sjulus-Per, og køyrestøvlane og ulveskinspelsen til Østerdalskongen. Der var og ein spisslede og ein hesteslede som synte at det var laga av ein kunstnar, det var det Jørund Smed som var meistar for. Då boka om Jørund Smed vart filma var mykje av filmen oppteken på Vestlandet, m.a. i Loen. Bygdefolket i Rendalen som vi tala med tykte at filmen hadde tapt mykje av sitt ekte preg ved at det var oppteke i Vestlandsfjordane.

Jacob Bull var gift 3 gonger, men det var berre med den andre kona at han hadde born, 2 gutar og 3 jenter, mellom dei Olaf Bull som vert rekna for ein av landet sine største lyrikarar, og Ebba Bull som var kunstmålar, og hadde måla mange av bilæta som var å sjå på museet. Ei anna dotter Gudrun Bull var gift i Danmark, og har fått tak i mykje av innbuet som var i heimen til Jacob Bull i København, og det er no å finne her. Enno kjem det nye ting til som er knytte til Bull sitt minne.

I tunet står ei statue av Vesleblakken. Frå mange lesebøker kjenner vi denne vakre forteljinga om den kvikke hesten som sprang til Tynset 10 mil fram og 10 mil attende og henta doktoren og berga prestesonen som var sjuk. Men hesten tolde ikkje påkjenninga og døde. No står han der i full storleik og med seletyet på, og føtene er løfte som i fullt sprang. Monumentet vart avduka i 1976 og er laga av bilæthoggar Tore Bjørn Skjølsvik, og er i takksemd gjeve av ei kvinnei prestehagen og like ved porten er ei steinplate med namnet Vesleblakken.

Oppe ved riksvegen står det ein minnestein som er reist for diktaren. Der står denne innskrifta:

Jacob B. Bull
1853-1930
Reist av to beste venner i Øvre.

På vegen vidare såg vi Jutulhogget. Eit 150 meter djupt skar i fjellet mellom Tylldal og Glomdalen. Eit villt og øyde fjellparti. Der enda Tater Kristen sine dagar, han er hovudpersonen i Bull si bok «Jutulskaret».

Når ein vitjar Rendalen og Bull museet får ein inntrykk av at her er det eit fint samspel mellom diktaren som gav sitt beste til ære for bygda, og bygda som ærar diktaren ved å heidre hans minne.

«Vesleblakken» som berga prestesonen. Trava til Tynset og tilbake m/lege. 100 km. kvar veg. R

Til dokumentstart

77-9. På veg til Kolbotnen og ein gamal skulekamerat

På veg til Folldal fann vi på at det måtte vere interessant å køyre om Savalen, og få ein glytt av Kolbotnen der Hulda og Arne Garborg budde i nokre tronge og minnerike år i sitt liv. Her skreiv Garborg «Kolbornbrev» og «Uforsonlige», og «Hjå mor» vart og til i Kolbotntida 1885-1889. Hulda kunne og meir enn å lage 14 kjøtkaker av den deigen som andre laga 7, som ho sa då ho fløtte til Kolbotnen. Her var det ho tok til med si forfattargjerning, og skreiv dagbok i Kolbotnen. Sidan vart det folkelivsskildringar frå Hedmark, med emne frå Stange, der ho levde mange av sine barneår. Ho var det og som fekk dei gamle bygdebunadane til ny heider og ære, og sameleis den gamle folkedansen og songdansen. Ho var såleis noko langt meir enn berre kona til ein stor diktar.

Vi tok av frå riksveg 30 og inn på ein bygdeveg. Det var bakke opp og bakke ned, som den likaste berg og dalbane. Dei som kom i den siste bilen og ikkje visste kvar vi hadde tenkt oss, trudde vi var blitt galne, og kom til å køyre oss fast inne i villmarka. Etter å ha køyrt kring Savalen kom vi til ei høgd der det vart eit vegskilt som peika til Kolbotn, men enno var det eit godt stykke på ein annan veg før vi nådde heilt fram. Her vi stod hadde vi godt utsyn over Savalen og fram mot Kolbotnen, men ingen ville no køyre lenger på denne berg og dalbana, og vi måtte ta beinaste leia til riksvegen.

Sjølv om vi ikkje kom heilt fram til Kolbotnen så kom vi til Einabu. Der hadde Garborg sin ven og hjelpesmann Ivar Mortensen Einuro heimen sin. Han var sprenglærd i norsk myttologi, og har omsett Eddakvada til nynorsk, og skreve bøker om opphavet til heltekvada våre, etter mønster av den, fisnske "Kalevala». Han har omsett deler av Bibelen og skreve drama frå førhistorisk og historisk tid. Vi køyrde fram om den store velstelte garden, og såg bautasteinen som er reist for han. På turen gjennom dette distriktet såg vi Tronfjellet som var 1665 m.o.h. Den indiske vismannen Sri Ananda Acharya budde der oppe i fjellet, og er gravlagd på toppen av Tronfjell då han døde i 1945. Arne Garborg har omsett «Snøfuglar», prosadiktet av han, og skreve eit føreord om denne merkelege mannen i 1919.

I Folldalen vitja vi ein 82 år gamal fjellbonde, Trond Brendryen. Han og eg gjekk saman på Voss folkehøgskule i 1920-21, og no hadde vi ikkje sett kvarandre sidan. Han hadde levt her som bonde all sin dag, men var likevel ein vidreist mann. Han hadde vore to gongar til USA der to av døtrene var gifte. Og han hadde fare vide ikring her i landet, og hadde vitja mange av, skulekameratane våre. No hadde han late sonen overta garden, og han og kona hadde teke gamlestova til arbeidsrom, og dreiv med vevnad av filleryer.

Det er høgt og fritt her på Dalholen, 830 m.o.h. Her dyrkar dei ikkje korn og poteter, for det vil fryse. Men dei tek gode høyavlingar, sjøl om årsnedbøren ikkje er større enn i Sahara, men her har dei gode vatningsanlegg. Den kvelden vi var der regna det, då fekk dei nokre av dei 400 mm dei har i årleg nedbør. Då Trond tok over garden i 30-åra var der 60 dekar dyrka jord, og han hadde brote opp 40 dekar så no hadde dei 100 dekar. Sjøl hadde han bygt nytt stovehus, og sonen hadde nett bygt ny driftsbygning, der dei no hadde 20 mjølkekyr og ungdyr og kalvar. Alt vart hausta med maskiner, og han Trond let vel at vilkåra hadde blitt betre for fjellbøndene. Han hadde alltid hatt god helse og arbeidsmod, og no fekk vi også ei god kosestund ved kaffibordet som kona hadde stelt i stand. Vi tok fram mange minne frå den gilde vinteren på Voss, og begge lovpriste vi Lars Eskeland for det han hadde gjeve oss. Elles gjekk røda livleg om dei mange jentene vi hadde møtt på skulen.

Då vi i ein sein kveldstime gjekk attende til hytta der vi skulle overnatte såg vi over låge skogsåsar ein av Rondetoppane som stod med snø på kruna. Eg kom til å tenkje på Aasmund Olavson Vinje, det var nett her han råka ho Malene frå Folldalen. Og ein slik sommarkveld var det dei gjekk saman til Hjerkin for å sjå Kong Karl den 15. fare over fjellet til kryninga i Nidarosdomen. Folldalen er ei fager bygd, og han Trond hadde fortalt om forfedrene sine som hadde vore handelskarar serleg med hest. Dei hadde fare med drifter til marknadane i Trondheim, og sørover til Stav og Lillehammer. Dei hadde både eventyrlyst og arbeidsmold dei gamle fjellbøndene i Folldal.

Vi hadde tenkt vi skulle få ei storfold oppleving når vi reiste gjennom dei lovpriste Rondane, som no er blitt ei av våre nasjonalparkar. Men idag hadde både Dierronden og Høgrunden og alle dei andre kjempene drege hetta ned over hovudet og like ned på bringa. Det var berre så vidt det blenkte på søljer av snø opp under hetta. Dert var ikkje den oppleving det kunne ha vore om vi hadde fått sett Rundeslottet og Storeronden og alt som Rundar heitte i klarver og sol. Men vi fekk då ei aning om denne inngangen til nasjonalparken, med elvar og små vatn i skogen der berre gangstiar førde fotturistane med fiskestang og ryggsekk og foto inn i denne storfeide fjellheimen. Det hadde vore gildt å vore ung og fått gått her ein sommar. No fekk vi berre så vidt titte opp under hetta til dei store kjempene og så vidt sjå bringesølvet. Og no barst det på heimveg.

Til dokumentstart

Tur sommaren 1978

Turen i 1978 gjekk til Trøndelag.

78-1. Historiske stader i ytre Trøndelag og storvilt på øyane.

Å kome til Trøndelag er som å kome rett inn i Norges historia. Kvar vi kjem finn vi gamle soge minne. Vi som siste sommar var på ferd til Trøndelagsbygdene kom med ferje til Brekstad på Ørelandet. Vi tok vegen inn til Austråt-borga, og då var vi med ein gong inne i vår gamle historie. Eit stykke frå denne borga låg den store gravhaugen til den gamle høvdingen Skjegga Asbjørnson, han som var kalla Jarnskjegge. Då Olav Trygvason prøvde å føre inn kristendomen var det trøndarane som var dei hardaste å ha med å gjere, og Jarnskjegge var hovdingen deira, og kongen hadde ikkje framgang med kristningsarbeidet sitt. Han kom igjen ein gong dei driv og blota inne på Mære i Inntrøndelag då gjekk kongen med sine menn inn i hovet og slo ned alle dei gamle gudane, og kongsmennene felte Jarnskjegge. Då han var fallen var dei utan hovding og let seg døype. Men liket til Jarnskjegge vart føyd heim til Ørlandet, og vart lagd i haug ved hovet på Opphaug, det var i 998, og gravhaugen er å sjå den dag i dag.

Men Austråt var enno meir kjend i Mellomalderen. Det seiast at det var Sigrid Bårdsdotter som bygde den første steinkyrkja kring 1250. Ho var søster til hertug Skule Bårdsen som bygde det kjende Reinsklosteret i Rissa. Fru Inger til Austråt var av Hertug Skule si slekt, og mest kjend er vel Austråt frå hennar tid frå 1514 og fram over. Ho var gift med rikshovmeistar Nils Henrik Gyldenløwe, og etter hans død var ho den rikaste og mektigaste kvinna i landet.

Hadde ho hatt søner hadde kanskje Noreg den gongen fått ein norsk konge, for mange av dei mektigaste både i kyrkja og landstyringa søkte etter eit norsk kongsemne. Men Nils Henrik Gyldenløwe og fru Inger hadde berre 5 døtre. Alle vart gifte med utanlandske adelsmenn, og så var den vona ute. Dette er ein bolk i vår historie som ofte har vore nytta i litteraturen, såleis har Henrik Ibsen skreve dramaet «Fru Inger til Austråt».

Korleis det var i fru Inger sine festsalar kan vi berre lenkja oss til, for husa var av tre og dei er borte for lenge sidan. Der er reist ei pyramide i 1667 med innskrift om slekta på den staden som dei gamle trebygningane stod. Berre stein-kyrkja som er frå det 12. århundras står no igjen.

Ei av døtrene til fru Inger vart gift med den danske adelsmannen Jens Bjelke og dei er oldeforeldre til Ove Bjelke som var fødd i 1611 og var rikskanslar i Noreg. Han var det som bygde om kyrkja og utvida det til det som idag er Austråtborga.Han var gift 3 gonger,og den andre kona hans, Rigetze Gedde, var noko storaktig og tykte at det var smått stell med dei gamle trehusa mot det ho var van til i Danmark, og Ove Bjelke bygde då om borga i stein i åra 1654-56. Denne borga var i lange tider eigarane sitt herresete.

Det er eit mektig minnesmerke frå den tida, med store salar med innbu i barokstil. I familiekapellet er det ei statue av Madonna og barnet frå 1220 og ei Olav statue som er frå 1330. Kring 1700 vart veggene smykka med måleri som hadde motiv frå bibelen, og var måla av ein hollansk kunstmålar Luyken. Ove Bjelke bygde og eit gravkapel i 1667. Der står no dei svære eiketrekistene med lika til Ove Bjelke og dei tre konene hans, og ei kiste av ein Søren Dass.

Gardstunet er innringa av ein trebygning med herskapsrom og gjesterom og med svalegang inn mot gardsplassen. Der står mange treskulpturar. Der er 5 kvinner på kvar side som skal symbolisere dei 5 kloke og dei 5 dårlege jomfruer. Og på tverrveggen står Elias, Moses, Josva og Nehemias.

I 1916 var borga herja av brann etter lynnedslag. Berre steinmurane stod då igjen, men mykje av innbuet vart berga. Staten overtok eigedomen i 1918, og borga vart restaurert og atterreist.

Vi for vidare til Reinskloster i Rissa. Det er nær knytt til Austråt, og den første steinkyrkja som hertug Skule let byggje er kanskje noko eldre enn kyrkja på Austråt. Den store eigedomen på Rein er kjend alt frå 870 då Harald Hårfagre gjorde han til kongsgard. Men Olav Kyrre gav garden til Skule Kongsfostre som var ættefar til kong Inge Bårdson og broren Hertug Skule. Hertug Skule fekk denne eigedomen, og vedtok i 1226 å byggje eit nonnekloster på Rein. Kyrkja var bygd som korskyrkje av stein, men bygningane ikring var av tre. I 1317 brann mykje av klosteret, og då det vart oppattbygt vart og steinkyrkja utvida. Etter reformasjonen då klosteret vart nedlagt forfall kyrkja, og no står berre noko av murane igjen. Men enno står det så mykje igjen at det syner kor kyrkja ein gong har vore.

Sidan 1704 har denne store eigedomen høyrt til slekta Horneman. Den 80 år gamle kårmannen var det som viste oss ikring, og fortalde levande om dei funksjonane kyrkja eingong hadde. Son hans var det no som åtte og dreiv eigedomen som var på 500 mål innmark, og er ein av dei største eigedomane i Trøndelag. Ved sida av kyrkjeruinane i klosterhagen stod mange kjempedigre asketre. Det var nonnene som hadde ført her til og planta dei første trea. Dei største og eldste er like frå klostertida meinar dei. Det ville veita ein kjempeformue om ein no tok og vende dei til medisin, men dei vil sikkert få stå og vitne om klostertida og gamal stordom. Om livet i dette klosteret fortel Sigrid Undset. Ho let Kristin Lavrantsdatter kome til Rein kloster på si siste ferd for å få fred og soning for sitt omskiftande liv. Og her let Kristin livet då svartedauden kom hit.

Ytre Trøndelag har eit skogrikt landskap. Det såg vi kvar vi kom, serleg på vegen til Rissa såg vi store og gilde skogar. Eg hadde aldri tenkt at det var så store og gilde granskogar så nær ut mot kysten. Og i skogane fekk vi oppleve at der var storvilt like ut på øyane ut mothavet. Den kvelden vi køyrde med bil over Hitra fekk vi lyset av billyktene sjå fleire flokkar av hjort som gjekk og beitte på dei dyrka jordene att med vegen. Det var fleire stader vi såg ein 5-6 dyr som gjekk og beitte. Det vart fortalt at dei gjorde stor skade på eng og beite, og det hadde auka svært på i det siste. Det hadde og vore felt mange dyr i jakttida dei siste åra.

Nokre dagar seinare då vi var på Jøa, som ligg rett ut mot havet og Foldafjorden, fortalde folk at det hadde auka svært på med elg der på øya.Det var ikkje uvanleg at dei såg dei når dei bila gjennom skogen mellom gardane. Og om natta kom dei inn og forsynte seg på dei gode håbeita. Då vi bila gjennom skogen, var det høglys dag, då sa eg at det hadde vore gildt om vi og på denne turen fekk sjå ein levande elg det hadde eg ikkje sett før.Straks etter kom det ei stor elgkolle ut av skogen og over vegen rett fram for oss. Ho gav seg god tid så vi fekk sjå ho godt, ho var ikkje noko sers skremd om ho møtte ein bil. Inne i skogen eit stykke undan fekk vi sjå fleire elgar i ein flokk. Det var ei oppleving å få sjå dette største dyret som vi har i skogane våre. Dei er ikkje pene seier somme, men det var imponerande å få sjå dei rusla ikring i skogen. Men også desse dyra er ikkje berre til glede for dei som har dei gåande på åker og eng.

Til dokumentstart

78-2. Johan Bojer og Rissa

Det er Johan Bojer som har gjort Rissa mest kjendt, både her i landet og vidare med. Vi kom til Rissa for å sjå det som står her og minner om denne diktaren. Det var kveld og vi hadde fått oppgjeve at vi skulle gå til Hill pensjonat for å få husrom, men då vi kom dit stod det oppslag på døra at Hill pensjonat var stengd i dag. Vi laut på bygda og spørja oss føre, og fekk vita at der var ikkje fleire pensjonat i Rissa, det nærmaste var i Vanvikan, og det låg eit par mil lenger inn i fjorden. Det var ikkje anna å gjere ennå setje seg i bilen og køyre vidare. Og der var det eit nybygt motel som tok vel imot oss. Dagen etter køyrde vi ein annan veg attende til Rissa. Og vi vart glad for at vi hadde teke denne avstikkaren for å få husrom, for no kom vi til Stadsbygd, og det var den gildaste jordbruksbygda vi hadde sett i Trøndelag til denne tid. Der var store gardar og gilde og fullmogne byggåkrer som lyste gule i det fine solskinet. Bygda låg så vid og opa med fjorden inn til, og jordbruket heldt mål med dei framifrå bygdelaga kring Steinkjer og Levanger som vi såg seinare.

Og så var vi i Rissa på nytt. Med det same vi kom over åsen ned til bygda kom vi til Fætten, som i Johan Bojer sin barndom var ei fatig husmannsgrend, med små fiskeheimar ned mot sjøen. Der er bautasteinen for Johan Bojer reist like attmed riksvegen. Det er ein svært høg naturstein, og på steinen står det:

Johan Bojer
Fostergrenda reiste steinen
1929

I Bojer si tid låg her ei heil rad av heimar der folket var husmenn under det store Reinsgodset. Det er det som er Lindegård i Bojer sin roman «Den siste viking». Alle i grenda var knytte til Lindegård og måtte gå der til for å gjere pliktarbeid. Der bodde han Krestaver Myrar med dei to unggutane Lars og Oluf og han Jakob med fiskebåten, «Sjøblomsten», han som til dagleg vart kalla «Pinade med lilt-foten», og alle dei andre vi møter ein vinter på lofotfiske i «Den siste viking». Alle dei er borte, men den 80 år gamle mannen som viste oss kring på klosterruinene hugsa alle desse folka for dei hadde eingong vore husmennene hans. No er her inga husmannsgrend lenger,somme har fare bort, og somme har vorte sjøleigarar. No var det fine måla hus og velstelte gardar.

Til denne grenda var det Johan Bojer kom berre eit og eit halv år gamal. Mora hans hadde kome til Trondheim frå Femundtraktene. Og ho såg seg ikkje råd til å ta seg av guten då han kom til. Han vart bortsett til framande, og der låg han og berre skreik. Den fatige fiskarkona Randi Fætten høyrde om denne guten, og fekk ikkje fred før ho hadde henta han heim til seg. Der var det fleire born frå før, og der var trongt om plassen og ingen rikdom å ta av. Men Randi hadde eit godt hjartelag, og difor vart ho ei god mor for den unge guten, og han vart verande i denne heimen til han var konfirmert. Han vart glad i fostermora og hugsa på henne så lenge han livde. I boka «Folk ved sjøen» fortel han om barndomen sin.

Etter at han vart vaksen kom han til storgarden Faldin lenger oppe i bygda. Der var han og heldig og fekk ei god fostermor, og der var han til rette far hans sende han pengar til å gå på skule for. Om dei nye fosterforeldra hans fortel han i «Dyrendal». Det er nettopp dei bøkene som er knytte til Rissa han har nått høgst som diktar, og som er like leseverdige den dag i dag. Bojer er av dei som måtte verte godkjent ute før han slo igjennom som diktar heime. Han var svært populær i Frankrike, og bøkene hans kom ut i store opplag der. I «Norges litteraturhistorie» står det «Bojers mesterverk er romanane frå 1920-årene... De kan betraktes som et samlet folkelig epos om hverdagens helter - på Lofothavet, på Amerikas prærier og på mager jord ved Trondheimsfjorden».

Ved Fosen folkehøgskule stogga vi opp for å sjå statue av Johan Bojer som står ved inngangen til folkehøgskulen. Den er laga av bilæthoggar Dyre Vaa, og syner diktaren ståande og sjå mot foster-grenda Fætten med Trondheimsfjorden utanfor. Dyre Vaa er gift med Tora Vaa, dotter til Johan Bojer. Styraren av den velkjende Fosen folkehøgskule har og Bojer i namnet med di han heiter Bojer Godal. Den dagen vi vitja folkehøgskulen var der ein leir på 1000 4H-medlemer som hadde fyllt heile bøen opp til skulen med fargerike telt.

Fosen folkehøgskule.

Bojer er og kjend for at han gav bygda ei ny kyrkje. Den gamle kyrkja der han hadde vorte konfirmert vart riva i 1888. Og ny kyrkje vart bygd lenger opp i dalen på Føll. Johan Bojer som ofte kom attende til bygda kjende saknet av at kyrkja var borte. I 1930 tok han opp tanken om å gje bygda igjen sitt gamle gudshus. Han bygde kyrkja så lik den gamle som råd var på den gamle tomta, og han fekk tak i mykje av det gamle innbuet, men kyrkjeklokkene var fløtte til den nye kyrkja på Føll, og Bojer fekk då støypt to nye kyrkjeklokker og gav dei namnet Randi og Ellen etter fostermora og kona. Dei to stod han nærmast i livet, men dei fekk ikkje vere med han og oppleve denne dagen. No skulle klokkene stå der og minne om dei og ringje helg over land og sjø.

Det store leirraset som gjekk våren 78 og reiv bort så mange heimar og tok menneskeliv, var av dei ting vi ville sjå no når vi var på staden. Det var gardane som låg på sydsida av vatnet Botnen som vart tekne og rivne bort då leirmassene losna. Det tok med seg jord og hus og mykje av det vart føyd på vatnet, Raset var fleire hundre meter langt, og hadde stogga like ved husa til ein eigedom som såg ut til å stå utsett til. Enno var dei ikkje ferdige med all opprenskinga, og vi såg vrakrester stikke opp av leirmassene. Vegen framom var enno stengd, og det vart fråråda å ferdast på det området. Fagfolk driv no og granskar tryggleiken og kva som kan gjerast så dei kan byggje opp heimane på nytt. Det høyrdest ut til at det var god von om at det let seg gjere i nær framtid.

Rissa kyrkje - bygd av Johan Bojer.

Til dokumentstart

78-3. Jøa, ei perle mot havet - Olav Duun sin fødestad.

Vi hadde tenkt å kome til Olav Duun sitt rike på denne turen, og når ein er i Namsos er det kring ei mils veg til Kjerstivika, ei lita lun vik mellom tronge og smale sund. Her frå er det ferja går ut til Jøa. Ferjeleia er som ein port, med ei smal stripe av sjø mellom bratte bergknauser på begge sider. Der er lite å sjå av gardar og det som er gjort av menneskehender, men granskogen stod grøn og frodig like til topps, og småfisk i sundet boks framanfor ferja. Vi stod på dekk og såg oss ikring. Og for oss som alltid hadde hatt tru på at det skulle hende, var det spanande å sjå porten opne seg, og Jøa låg fram for oss.

Det som serleg slo oss då vi kom i land på Seierstad, var at landet var så blitt og grøderikt som vi skulle vere komne til ei innlandsbygd, og ikkje ei øy ut mot havet. Også her var det store og gulna kornåkrar, og det var utruleg så fint avlinga stod. Men så kunne og folk vi snakka med fortelje at endå til gamle folk viste knapt å seia av ein så fin sommar like frå våren og ut i august. Det hadde røynt på for turken ei tid, men no var kornet kome så langt at det stod berre og godtgjorde seg av sol og varme og mognast.

Vi laut få oss ei natt i fred og ro før vi gav oss i kast med det vi var komne for å sjå, og tenkje litt på ætt og heimstad til den store diktaren. Olav Duun har vi meint først og fremst var ækte namdaling, men farmor hans var koma frå Gausdal og mor hans frå Børsa i Sør Trøndelag. Far hans var på farsida namdaling og var av Råbyeslekta som hadde butt på Jøa alt på 1600 talet. Råbye-namnet har Olav Duun nytta i eit par barnebøker han gav ut på bokmål. Og bestefaren som også var ordførar har Duun kanskje tenkt på då han skreiv om Odin Setran. Mor hans kom frå Børsa i 12-års alderen saman med foreldra til ein gard som heiter Stein, og der var det Olav vart fødd. Huset står enno. Eit stort trønderhus som vi såg og tok bilete av. Han som no åtte huset sa at ute var det ikkje noko sers endring, men inne var det gjort mange endringar sidan den gongen. Elles budde foreldra hans på ymse stader i dei første barneåra til Duun. På Hov levde han barneåra fram til han var 7-8 år, det er den garden som i bøkene hans om Juvikingane vert kalla Håberg. Far hans kjøpte ein gard på Duun, og der vart Olav til han 25 år gamal for på lærarskulen i Levanger.

Huset der Olav Duun vart fødd

Det var ein fin solskinsdag vi var der. Det var eit fagert landskap, og folk hadde stelt vel både med jord og hus. I nord låg det ein skog-vaksen ås og livde for havvinden, og gjorde staden lun og triveleg.

Vi køyrde fram om alle gardane og ned til sjøen som vende mot Oterøya, og ho som vi fekk med oss viste oss i kring. Ho peika over fjorden og fortalde at der låg Juvika. (Devika heiter det til dagleg). Når vi stod her og såg ut over mot Folla, så kjende vi oss igjen frå bøkene hans. Vi hugsa han Per Anders, den siste av dei som bodde i Juvika, då han kom over fjorden og skulle tukte ein vedtjuv. Det var førejulsvinter då, og stormen stod inn frå Folla. Her var opne fjorden ut mot havet, så her kunne stormen ta sterkt og laga bårer. Og når vi snudde oss, kjende vi oss tydeleg igjen, der var det han Per Anders rusla opp etter sjøvegen over berg og lyngrabber opp til Håberg. Her var vi komne inn i Olav Duun sitt rite, og den gamle tida vart levande for oss. Den store «låna» på Håberg låg der den skulle liggje, og samla bygda i kring seg. Men kyrkja som og han Anders Håberg hadde fått til Håberg og bygt der, det var nok Olav Duun som hadde fløtt ho dit når han hadde bruk for henne. Kyrkja står på garden Dun, i eldre tid stod ho på Fosnes. Kyrkjene har ofte vore utsette for brand på grunn av lynnedslag. Den kyrkja som stod der i Olav Duun sin barndom, øydela lynet i 1940 åra, og der står no ny kyrkje på Dun.

Då vi kom sjøvegen opp igjen såg vi ut mot Kjelvika, den vegen her var det mor til Odin følgde han då han skulle ut i verda og greie seg sjøl saman med framande første gongen berre 7 år gamal. Her var det han opplevde «I eventyret», natura på sjø og land der han gjekk saman med Bendik og kona, og vart den mannen som skulle bere ætta eit hanefett vidare. Olav var kring 8 år då han fløtte frå Hov til Dun, og kanskje var det i denne tida grunnlaget vart lagt for det som vart eit av dei største verk i nyare norsk dikting: «Juvikfolket», og Håberg var det midtpunktet alt samla seg ikring. Vi laut opp og sjå på den gamle Håberggarden, om der enno var ein Anders Håberg å finne der.

Det var unge folk på garden, og mannen var ikkje heime. Ungekona var frå Oterøya, men ho fall godt inn i bilæte av dei gamle Håberg-kvinnene, ei Valborg eller Massi. Det er i grunnen mange staute og gjæve kvinner Duun har skapt i diktinga si.

Tronås er grannegard til Råberg, og det var her at dyrlegen bodde, han som vi høyrer om i Storbryllaupet, der var det søstrene Asel og Gjertru fekk borna sine gifte inn i embetsmannsslekt. Duun hadde sjøl opplevt eit slikt storbryllaup på Tranås ein gong.

Og på Segelsund, som er Seierstad, budde Gjertru, og der var det handel då som no. Vi var til Fosnesvågen, der var det Stavsund eller Vonlausheimen skulle ha vore i boka «Medmenneske». Natura var venleg der som andre stader, så det var helst i han Didrik at vondskapen sat.

Dei vi tala med sa at dei hadde ikkje lese bøkene til Olav Duun, han var for tung sa dei. Når vi spør om folk kjende seg att i bøkene hans, så, sanna folk med at han hadde nok hatt levande modellar. Men det var godt å merka at dei var byrge av denne store sonen som bygda hadde fostra, og vi hadde og inntrykk av at dei kjende diktinga hans betre enn dei ville vere ved. I alle høve synte ungdomen at dei hadde skjøna noko av det store ved Olav Duun, då dei reiste den store bautasteinen over han på Dun. På steinen står:

Forfattaren
Olav Duun
1876-1939
Eg vil take av mitt eige
og forkynne Dykk.

Reist av
Jøa ungdomslag.

Dette var noko av stordomen ved Duun, at han tok av det han hadde i arv og det han hadde opplevt i sitt heimlege miljø, og synte menneska slik dei er på Jøa, og slik dei er kvar vi møter dei i sin kamp med seg sjøl og med sine medmenneske. Det var her hjå sine eigne han fann både det som gav otte og det som gav von for menneska si framtid.

Duun levde alltid med i det som hende i heimbygda, om han ikkje kom så ofte heim. Siste gongen han var på Jøa var då faren døde i 1936. 3 år etter i 1939 døde Olav Duun, og i 1947 vart urna hans føyd til Jøa, og sett ned i ei grav ved sida av foreldra og andre av slekta. Dit kom og urna til kona hans, Emma fødd Møller, då ho døde i 1970. Olav Duun høyrde Jøa og folket der til, han har sagt det slik ein stad: «..dei gamle livde sitt liv med djup og trygg rotfeste i den jorda dei var runne av. Eg elsar dei».

Til dokumentstart

78-4. Eit uhell på vegen, Kristofer Uppdal og Trøndelag

På vår oppdagingsferd gjennom Trøndelag, kom vi på E6 ut for eit biluhell. Bilen stogga opp midt på vegen, og vi måtte ut og setje opp varslingstrekanten, for der susa bilar begge vegar ustanseleg. Det var ei pære som lyste og synte at det var noko ugreie med motoren. Ja, her stod vi, og ingen av oss visste kva som vanta.

Att med vegen like ved stod det ei gravemaskin og lesste på ein bil. Vi spør oss føre med dei, og dei trudde det kunne vere noko med tenninga. Det var best vi fekk bilen slept til verkstad i Snåsa, og dit var det over ei mil å køyre. Dette såg ikkje godt ut. Eit slikt uhell ville seinke oss ein dag, og alt var på det uvisse. Så var det ein av dei vi tala med som sa at det kanskje var viftereima som var gått av. Sjåføren vår såg etter og kom opp med ei avslita viftereim. No var dei to arbeidarane komne bort til oss, men heller ikkje dei visste anna råd enn å kome på verkstad.

Eg skal ha ei ny viftereim som mannen min sende med oss, sa sjåføren. Og no var vi hjelpsame alle og fekk ut varene i lasterommet, og på botnen fann vi viftereima. No spør dei om vi hadde verktykasse, og den kom på plass i ein fart. Desse karane kunne dette, og på ein augneblink var den nye reima koma på plass. Og då sjåføren starta opp tende det og motoren kom i gang med ein gong. Snakk om hell i uhellet. Her hadde vi viftereima med oss, og dei som kunne hjelpe oss stod like att med vegen der vi stoppa! Vi takka pent for oss og ville køyre vidare. Gløym no ikkje varselskiltet, sa dei to hjelpesmennene då dei gjekk.

I 1978 var det 100 års-jubileum for Kristofer Updal, og på denne ferda hadde vi planar om å leite oss fram til dei stader der Kristofer Uppdal hadde vakse opp og fått sitt trønderske serpreg. Straks etter at vi hadde fare aust over forbi Malm, kom vi til nokre store og gilde gardar som heitte Landsem. Der ifrå var mor til Uppdal, og der ifrå var Arnfinn Landsem, hovudpersonen i første bindet til «Dansen gjennorn skuggeheimen" og far til han som vart ein førar i arbeidarrørsla, Tørber Landsem. Trøndernamn møter ein både på karar og kvinner i bøkene hans. Alle attover i morsslekta var bønder, og høyrde til bygdene i Stod og der ikring. Langt attende i denne slektsgreina er Uppdal i ætt både med Peter Egge og Olav Duun, og så å seie med sjølve Juvikingane. Vi veit at Duun i «Juvikingar» fortel at dei første var komne frå Sparbu eller Stoe.

Farslekta var og komne av bondeætter i indre Trøndelag. Og foreldra til Kristofer, Sivert Opdal og Anna Petrina slo seg til på Oppdal i Beitstaden, på ein gard som far til mor hans kjøpte og overlet til foreldra hans. Og her var det Kristofer Uppdal var fødd i 1878. Vi fann fram til Oppdalsgardane. Dei låg vakkert til med husa oppe på eit lite høgdedrag, og med store og gilde kornåkrar ikring. Når ein les «Vandringa» er garden skildra slik at ein kan ta han igjen i landskapet når ein fer den vegen. I boka er garden kalla Kyrkje-Skei. «Skei ligg fremst på rundingen av høgdedrager midt i dalen, -har dei tre andre Skeigardane att um seg. Det er eit flatt platå med skråningar i langslut ned til alle sider». Nett slik ligg garden, og det vart fortalt at derfrå kunne ein sjå tårnet av kyrkja som står ned med fjorden over granskogen.

Her hadde vi funne fram til den garden der Uppdal levde sine første 4 leveår. Men slekta hans var borte, og det var ingen vi fann som kunne fortelje oss noko om dette. Dei kunne berre fortelje at det var Oppdalsgardane vi hadde kome til. Vi var og inn til kyrkja der truleg Uppdal ein gong hadde vore døypt. Faren selde garden og fløtte til Steinkjer, som ligg ei mil undan, og dreiv som vognmann og hestehandlar. Denne fløttinga til byen reiv av sterke band hjå den unge guten, og ei ny ulukke kom då mor hans døydde då han berre var 7 år. No var han på ein måte både heimlaus og morlaus. Kristofer var den eldste av 14 søsken, når vi og reknar med halvsøskena. Ei av halvsøstrene hans er mor til kunstmålaren Jakob Weidemann.

Uppdal levde nokre barneår i Steinkjer, men i heimen var det trongt om plassen, og 10 år gamal laut han ut og syte for seg sjøl. Han kom då til Ogndalen til ein lærar på Stenseng og der vart han til han var konfirmert, og tok endå namnet Stenseng ei kort tid. Sjøl om det var stridt å vere gjætar og gardsgut i så ung alder, så fekk han noko, av lærehugen sin stetta i denne lærarheimen. Han fekk og nokre år då han var med i ungdomslivet i bygda, og han var ein ivrig medlem i ungdomslaget Ogna. I desse åra tok han og til å skriva i Mjølner, eit bygdeblad i Steinkjer. Og han gjekk to år på Namdal folkehøgskule, og hadde Ludvig Benuro som ein streng men rettferdig lærar, som han sjøl seier.

Men no barst det på vidvanke med Kristofer Uppdal, på anlegg og mange harde år som diktar i hovudstaden. Der han hadde bygt seg «Stugu» i Asker. Men trønder vart han meir og meir til eldre han vart. Det er difor rett at det var barndomsbyen hans Steinkjer som reiste han det første minnesmerke. Ei byste av diktaren står i nærleiken av samfunnshuset, og der er og ei gate i Steinkjer som har fått namn etter han. Men han er ikkje heidra som han fortener korkje i Trøndelag eller i landet elles.

Trondheim har si domkyrkje, men Uppdal som bygde si domkyrkje i litteraturen over arbeidarrørsla som kom frå dei gamle bondeslekter, serleg i Trøndelag, han burde og ha hatt sitt monument i trønderne sin hovudstad.

I romanane hans kan vi finne kjende trøndernamn over alt, og når vi no reiser her finn vi det igjen på gardar og grender, serleg i dei indre bygdene kring Steinkjer. Her finn vi Røyseng, Brandsegg, Skei og Vibe og mange andre. Og i det store diktverket i tre bind «Kulten» har han gått attende til gamle sermerkte former frå trøndelag i målet han nyttar.

I det meste av si diktartid levde han utanfor Trøndelag. Men i 1947 kom han attende til Trøndelag for godt. Då slo han seg ned hjå bonden på Olbu i Oppdal. Og der vart han til han døde i 1961, og vart gravlagd på Oppdal kyrkjegard. Vi gjekk inn der og stod i audmjuk vørdnad ved grava til denne diktaren som røyde så mykje av motgang og liding som han måtte bøye seg for, men aldri gav opp. På ein stor gråstein stod det:

Kristofer Uppdal
1878-1961
Heilag er kvida

Det var ei dyrtkjøpt sanning for denne diktaren, og det gledde oss å sjå at det stod friske blomar på grava hans.

På Oppdal kyrkjegard kviler og ein annan trønderdikter, Ola Setrom. Han skreiv både dikt og romanar, og arbeidde i folkehøgskulen. Han var fødd og veks opp i Drivdalen, og var i si beste utvikling då han i 1946 døde 51 år gamal.

Til dokumentstart

78-5.Nye historiske stader og ei bondekone som skreiv bøker

Også her i dei indre bygdene i Trøndelag finn vi stader mest i kvart bygdelag som fortel om historiske hendingar. Ein i reisefølgjet hadde sett som mål å få sjå den gamle garden Egge, som er kjend like frå kong Olav Haraldsen si tid. Han hadde før fare gjennom desse bygdene utan at han fekk stanse og sjå denne garden. No leita og spør vi oss fram. Husa ligg framme på kanten av ein bratt bakke, like att med kyrkja. Dette vart eit av vonbrota våre på denne turen. Dette har fram gjennom tidene vore ein av storgardane i fylket. Her var det storbonden Olve på Egg livde, han som for til Nord Noreg og henta heim Sigrid, søster til Tore Hund, til kone. Om henne er det fortalt i Snorre at «ho var ung og ven og storætta og rik». Då Olve vart drepen av kong Olav, fordi han sette seg imot kristendomen, baud kongen at Sigrid skulle gifte seg med Kalv Arnesen. Om dette fortel Vera Henriksen i den vellukka trilogien: «Sølvhammaren», «Jerntegn» og «Helligkongen». Også etter deira dagar heldt Egge fram som ein av dei største gardane i Trøndelag. Men no hadde byen Steinkjer vakse ut over sine grenser og bygt ned heile jordegodset. For ei tid sidan brann det store bustadhuset ned til grunnen, og brandtomta låg no urydda igjen. Driftsbygningen stod der og vitna om fortids stordom, men no var han komen i sterkt forfall. Taket var utett og dørene var borte.

Vi sette oss beint ned. Og han i reisefølgjet som hadde gledt seg stort til å kome hit, han gjekk i kring og såg på alt som her hadde falle i grus, og fekk ikkje tankane sine til å stemme med det han såg her. Det var sårt å sjå at eit slikt sogeminne snart vart viska bort. No er det visst i emning å gjere noko med å atterreise dette sogeminne.

Men vi fann mange kyrkjehus som var frå det 11. og 12. århundrad og som var tekne vel vare på. Mære kyrkje som er bygt på den store Mærehaugen, på same tomta som det gamle heidenske gudehovet stod. Denne kyrkja var ei av dei få kyrkjene som stod oppe, så ein kunne gå inn og sjå seg om. Det var ei vakker steinkyrkje frå 1100 talet. Altertavla og preikestolen var frå 1600, og eit krusifiks var der som var endå eldre. I eit hefte som var å få i våpenhuset, vert det fortalt kven det var som hadde utført arbeidet. Altertavla og preikestolen er utskorne av ein trønderkunstner Johan Bilthugger, og måla av ein anna kunstnar Johan Kontrafeyer. Kyrkja er eit høgt og sermerkt tårn, og frå kyrkjegarden er det eit vidt utsyn over bygda, med dei mange gamle gravhaugane. Her har bodd ein storbonde i ældre tid, og å døme etter hus og jordeveg så var det enno ein svært stor gard.

Stiklestadkyrkja var og ei stein-kyrkje og likna noko på Mærekyrkja, men ho skulle vere noko yngre. Der fekk vi ei ung jente å vise oss rundt i kyrkja. Kyrkja var bygd over den staden der kong Olav fall, og steinen som Olav stødde seg til då han vart såra, skal ligge under alteret. Der er ein del gamle ting i kyrkja. I 1930 til 900 års jubilæet vart det gjort mykje restureringsarbeid, og her har kunstmålar Alf Rolfsen måla nokre store bilete av personar med emne frå slaget og kongens fall.

På Stiklestad såg vi oss ikring på den store friluftseena som er bygt opp der dei syner fram «Spelet om Heilag Olav» skrive av Olav Gullvåg og med musikk av Paul Okkenhaug. Her er sitjeplassar til 5000. I dei 25 åra dette spelet har vore framsynt i olsokhelga har over 200 000 sett framsyningane. No stod benkane tome, og vi var dei einaste som sette seg ned ei stund og tenkte på dei gamle historiske hendingane, som dette spelet her skulle fortelje oss om. Utanlandske turistar gjekk der med film og foto og knipsa og tok bilete. Store gule kornåkrar stod der no der kongsheren og bondeheren let blodet renna i ein historisk augneblink i soga vår.

Dette er den storfelde friluftsscena på Stiklestad, der spelet om Heilag Olav vert synt fram. Her er sitjeplass til 5000 menneskje.

Fram for oss låg Inderøya, som no ikkje er noko øy lenger. Der ligg Sundnes der Åsmund Olaoson Vinje skreiv songen:

Her ser eg fagre fjord og bygder
som mange gamle kjemper bar,
med mange slike store dygder
at tidt me trur det gudar var.

Ja, slik kjende vi det og då vi for gjennom desse bygdene.

Då vi kom til Levanger såg vi lærarskulen like att med vegen. Men bygningane var nye, det var ikkje dei same som då Olav Duun gjekk her og samla kunskap og lengta heim til Jøa, og hadde Vette Vislie til lærar og første hjelpesmann på sin litterere veg.

Noko utan om byen ligg Okkenhaug, og dit tykte eg at vi måtte fare når vi no var så nær. Der hadde det butt ei bondekone som skreiv bøker, til og med gode barnebøker som no er komne i klassikar serien til Samlaget «Mine beste bøker» Der har boka hennar «Helga» kome saman med bøker til Løland, Moren og Floden, og verdenskjende barnebokforfattarar som Jonathan Swift, Daniel Defoe, Rudyard Kipling og Johanna Spyri.

Som ung byjente kom Sigrun frå Levanger og vart gift med Fredrik Okkenhaug, og vart bondekone på ein av dei største gardane i distriktet. Det vart og ein stor barneflokk, men hugen til å skriva var sterk, og til det nytta ho alle fristunder når ho kunne sleppe frå bondeyrke og barnestell. Ho har skrive barnebøker, noveller og spelstykke. Ja, ho skreiv til og med ein roman for vaksne om abort, så tidleg som i 1935. Den tid tala vi om abortus provukatus og kjende lite til det no så aktuelle emne. Boka heitte «Den vene skåla», og Sigrun Okkenhaug syner kor vanskeleg valet kan vere, og ho dømer ingen. Boka er skreva med skjønsemd og alvor.

Vi gjekk inn på kyrkjegarden som ligg like att med heimen hennar. Der fann vi gravstaden med ein fellesstein. På den eine sida av steinen stod namna til foreldra av mannen hennar og på den andre sida stod

FREDRIK OKKENHAUG
13/1 1880 - 12/1 1960.
SIGRUN OKKENHAUG
10/9 1889 - 30/8 1939.

Knapt 50 år vart denne bondekona som hadde så mange kall i livet. Bondekone, barneoppsedar, og aktiv i alt lagslivet i bygda. Bondelag og ungdomslag, og så diktar når andre sov eller når tankane pressa på. Det vart eit rikt men kort liv.

Ved sida av grava til Paul Okkenhaug, son hennar, som overtok garden og var musikar. Han døde i 1975.

Vi såg oss ikring på garden, der var store og gilde hus, som eit herresæte, og vide bøar med serleg store og velstelte kornåkrar. Slekta levde vidare.

Til dokumentstart

78-6.Melhus med katedralen og mange historiske minne

Når ein fer gjennom bygdene i Trøndelag, så ser ein at det enno er jordbruket og skogen som bind folket til bygdene her. Men tett-stadane tek til å vekse fram til små bysamfunn. Slik var det på fleire stader i dei indre bygder langs Trondheimsfjorden. Det er vel skogen som er den største råstoff-kjelde til industrien, men der var og andre verksemder, og til og med den aller nyaste verksemd med oljeplatformer har dei så vidt prøvt seg med. Men for ein bonde er det nok jordbruket som gleder ein mest. Og her fekk trønderbygdene syne seg frå si aller beste side. Dei har hatt ein fin sommar, og dei Store kornavlingane var ein fryd for augo, og det vil gje rekordavlingar om godveret varer. Det ser ut til at dei no satsar mest på kornet. Dei hadde nok og store og gilde driftsbygningar, men det var få av dei nye og moderne bygningar med alt på eit golv. Truleg var fjøsrømda stor nok, no då så mykje av jorda var nytta til korn. Vi såg heller ikkje så ofte store bølingar ute på beite, men somme var vel kanskje på beite i sætrehamnen. Men det var velstelte hus over alt, der såg ikkje ut til at der var missmod og krise i dei bvgdene vi for giennom.

Men vi for fort, så det var nok ikkje alt vi fekk med oss. Vi hadde andre ting. som vi kanskje var meir opptekne for å få med. Det vart nok små glimt, og ikkje det ein gong mange stader.

Som då vi kom til Trondheim midt i røsstida. Gatene var fulle av folk og bilar, og vi som ikkje er van med slik ferdsel var glad vi kom oss der ifrå. Her var det så mange stader vi skulle vore.

Nidarosdomen hadde vi sett før, men der er det alltid ei oppleving å finne både inne og ute, og det var erkebispegarden og mangt anna. Og vi skulle ha vore til den historiske staden Lade, til universitetet og musea. Musikmuseet på Ringve med musikkinstrument frå heile verda, og der fjøsen er ombygd til konsertsal, det hadde vi sett ein gong før. Men Tordenskjoldmuseet det skulle vi ha sett.

Det er så overlag mykje som er verdt å sjå når ein er i Trøndelag.Men no skal vi heim. Vi stogga-på Melhus og tek eit oversyn over dei grøderike og store gardane og dei mange historiske minne som knyter seg til dette distriktet. Her kjem vi først til Gimsan, nokre store gardar som i historisk tid var eigedomen til Einar Tambar-skjelvar. Det var ein bondehovding som hadde innverknad på lands-styringa medan mange kongar rådde i landet. Først i Snorre høyrer vi om han i slaget ved Svolder, då bogen hans brast og kongen spør kva som brast så høgt, svarar han: «Noreg or hendene dine, herre konge». Då var han 18 år, men han var alt då djerv både i ord og gjerningar. Han var gift med dotter til Håkon jarl, Bergljot. Då Olav den heilage var fallen, var det han saman med Kalv Arneson som henta Magnus den gode heim frå Gardarike. Men med Harald Hardråde kom han i unåde og vart drepen i tingstova saman med sonen Einride. Her var hovding-sæte hans, no er det mange store gardar.

Ikkje langt frå Gimsan ligg garden Romol, den heitte i gamle dagar Rimul, og her vart det at ei av kvinnene til jarlen gøymde Håkon jarl og trælen under grisebolet. Lenger oppe i dalen ligg Lunde der Lundesola var ifrå, det var ei svært vakker bondekone, og då Håkon jarl sende bod etter henne kveikte det så stor harme at bøndene så å seie jaga jarlen inn i dauden.

Ikkje så langt frå Melhus ligg og Husaby. Der er det Sigrid Undset let Erlend Nikolaussøn føra den nygifte kona si Kristin Lavrantsdatter til dens store eigedomen som han åtte her. Her levde ho mange av sine rike men vanskelege år. Det er sogedåm over slike stader der hendingane vart lagde til det verket som gav Sigrid Undset nobelprisen.

Like ved kyrkja i Melhus står ein stor bautastein reist for Asbjørn av Meldalhus, han var ein av bonde-hovdingane på Håkon den gode si tid.

Kyrkja låg oppe på ein haug, og der frå var det vidt utsyn til bygdelaga ikring. Dette er ei ny stor steinkyrkje. Den gamle kyrkja, som var frå mellomalderen vart reva i 1890. Det var eit stort og prydeleg kyrkjehus i stein dei hadde reist på den gamle tomta, og det vert kalla Gaudalskatedralen. Her var det at Anders Hovden var prest i 10 år, og han seier at aldri har han trevest så godt som mellom trønderane, «og gjævare folk finst knapt i landet».

Vi stod her oppe på kyrkjegarden og såg oss ikring. Her møtte vi soga med ei mange historiske minner og her såg vi dagen i dag med gulnande åkrar og vene hus med hage ikring. Det var ei fager bygd som låg her i varm kveldsol.Vi vart gåande ei stund og sjå på gardane. Dei var velstelte og blomane stod friske sjøl i denne turketida som bygda opplevde. Då vi kom ut om porten møtte vi ei kvinne som kom berande med ei stor vasspann. Ho skulle på kyrkjegarden og vatne blomane. De steller fint med dei døde, sa eg. Ho stogga og sette ned spanna.Det er berre ei stutt tid ein gong for året eg har høve til å gjere det, sa ho. Ho var dotter til presten som hadde vore her tidlegare fortalde ho. Men det låg nokon her som ho ikkje hadde gløymt. Ein gong for året kom ho hit og stelte gravene og vatna blomane.

Då vi for vidare tenkte vi på Anders Hovden som hadde likt seg så vel mellom trønderane, og då vi kom heim leita vi opp den songen han hadde skreve i boka «Attersyn» til Melhus, og det kunne gjerne ha vore til heile Trøndelag:

Vert ljos i Trøndelagen
du bygd frå gamalt kjend,
lyft deg i ljos mot dagen
du staute sogegrend.
Du midstad var i landet
di røyst vår framgang bar,
løys atter tungebandet,
vert atter det du var.

Til dokumentstart

Tur sommaren 1980

Turen i 1980 gjekk frå Sogn til Holmestrand.

80-1. Vikingetid og stavkyrkje.

Når ein skal planlegge reiseruta for ferien, har no dei fleste høve til å reise mest kvar dei vil i verda den vide. Dei kan vere med i eit reiselag til Amerika eller Syden. Det er mest blitt kvardagsleg det no til dags, og sameleis til Israel og Island. Og å ha reist til Sverige eller Danmark er så kvardagsleg, så det er ikkje noko å nemne. Hellas og Tyrkia er meir sjeldne, og til Sovjet ønskjer mange seg, etter kvart som dørene vert opna meir og meir.

Med meg vart det ikkje utanlandstur i år heller. Her er så mange stader her til lands eg hadde lyst å sjå med eg hadde helse og høve til det. Eg var ikkje komen ut om vårt eige fylke før eg tok til å sjå meg om. Kjem ein til Sogn møter ein vikingetid og mellomalder, med mange synlege minne om det. Når ein kjem inn til Vangsnes ser ei Fridtjov status på lang leid. Der står han oppe på bakken, 12 meter høg med sverd og fullt viking utstyr. Vi lyt friske litt på soga når vi står fram for dette agelege monomentet. Det var i småkongane si tid at vikingekongen Fridtjov vaks opp her på Vangsnes. Over på andre sida av Sognefjorden levde kong Bele. Det var han som hadde den vene kongsdottera Ingebjørg. Og Ingebjørg og Fridtjov var glad i kvarandre alt frå ungdomen av. Men det var då som det ofte er no og, at det er ikkje alltid den beste venskapen mellom grannane, og kong Bele nekta Fridtjov å få dottera hans. Han vakta på henne så dei ikkje skulle finnast, like til han fekk henne gift med kong Ring på Ringerike.

Fridtjov for då utanlands og vann seg både rikdom og vørdnad. Seinare då kong Ring døde, vart han også godkjendt av kong Bele. Og dei to som så trufast hadde elska kvarandre fekk no leve i lag. Meir av denne vakre soga om trufast kjærleik finn ein i boka «Soga om Fridtjov den Frøkne».

Kjeiser Wilheld den 11. hadde ein stor kjærleik til Vestlandsfjordane og serleg til Balestrand. I 1889 gjorde han den første Norgesturen, og på den turen kom han og til Balestrand, og der kom han igjen mest kvar sommar like til 1914 då krigen kom. I 1913 var det han fekk støypt og oppsett denne store og synlege status av Fridtjov. Same året fekk han og reist ei statue på den gamle gravhaugen i Balestrand av kong Bele. Men den er ikkje større enn at ho kjem bort i landskapet.

Frå Vangsnes er det berre 11 km inn til Vik. Det er ein gamal turiststad. Det var ein gamal ferdsleveg nord over frå Bergen over Voss. Og no etter at nyevegen Voss-Vik kom har det vorte ein auka turiststraum om sommaren. Hopstock hotel er eit gamalt velkjende turisthotet. No er det borte, og eit stort heilt moderne Hopstock hotel er kome i staden i 1973. Der var stor søknad og god service då vi var inn om som snarast.

Vik er særleg kjend for kyrkjene sine. Dei har ikkje mindre enn tre kyrkjer ståande på eit lite område. To av dei er særmerkte mellomalderkyrkjer, bygde på 1100-talet. Den mest kjende er Hopperstad stavkyrkje. Ho var bygd kring 1130. Ho har ikkje alltid vore like godt vedlikehalde. Men ho er no i god stand etter den opphavlege forma som dei trur ho hadde. Då dei bygde den nye kyrkja i 1875, var det sterke krefter som ville riva den gamle kyrkja. Men arkitekt Peter Blix fekk berga kyrkja og fekk ho restaurert. Denne kyrkja er mellom dei eldste stavkyrkjene. Her er mykje å sjå for den som har god tid. Utvendig har vi oppe på fløyane drakestilen frå vikingetida. Og ut-skjeringane med drakar og fabeldyr på stolpane ved inngangen er vel verdt å stogga opp for. Inne er utstyret spartansk og utan krykjestolar slik det var i mellomalderen. Det er imponerande med dei store søylene eller stavane, som er feste saman og ber taket, det er dei som har gjeve denne kyrkjeforma namnet stavkyrkjer. Altertavla var frå 1621, og der er tre alter som er frå den katolske tida, og ein baldakin med figurar frå den same tida. Det er med høgtid ein stig inn i eit slikt kyrkjehus der guds ord har vore forkynt i snart 900 år.

Den andre middelalderkyrkja heiter Hove kyrkja. Det er ei lita steinkyrkje med tårn i den eine enden. Det seiest at dette har vore ei familiekyrkje for ei stormannsætt som har budd her i Vik. Også denne kyrkja var det mange som ville rive i 1875. Arkitekt Blix kjøpte då kyrkja og restaurerte henne. Han er sjølv gravlagd inne i denne kyrkja.

Diktaren Olav Hoprekstad vaks opp som nærmaste granne til stavkyrkja, og han vart tidleg interessert i segn og soge. Han har skreve eit spelstykke om «Fridtjov og Ingebjørg». Han var i lang tid overlærar i Bergen, men nytta all si fritid til dikting. Det er vel berre dei store klassikarane våre som har hatt fleire stykke framførde på norske scener enn Olav Hoprekstad. Den nasjonale scene i Bergen og Det norske teater i Oslo er vel dei som har vist fram dei fleste stykka av han. Men han har hatt stykke på andre scener, som Komedia i Bergen. Spela hans har også ofte vore framsynte av ungdomslag og amatørgrupper. Av stykka hans kan vi nemne: «Bjørnefjell», «Friarar»,«Ingmår Kvist», «Berse på Strondi» og «Spelet om Else Lindborg». Det var også han som skreiv «Frå lærarstriden», om lærarane sin kamp mot okkupasjonsmakta under krigen. Han har fleire gonger vore til Nordfjord og tala på Firdastemne.

Til dokumentstart

80-2. Dei tre Sjurar i Myrkdalen

Då vi kom over Vikefjellet, og det tok til å halle ned over imot Myrkdalen, låg fjellet med små høgdedrag og haugar og holer. Det var som ein huldreheim i eventyra. Eg tenkte på «Mot blått berg», av Sjur Bygd. Nett her inne mellom desse fjella var det Maria Magdalena hadde sin første støylssommar. Ho var ung og hadde levd sitt liv i einsemd med faren, og her på fjellet var det ho møtte sin store kjærleik. Kjærleiksfrukta vart ein son som ikkje hadde evner å hjelpe seg sjølv i livet. Bygda korkje skjøna eller godtok henne etter dette. Det vart fjellet ho søkte attende til heile sitt liv. Her stelte ho med kjærleik sin fåvise son. Fjellet har dei søkt til mange når folket i bygda har støytt dei ifrå seg. Det er merkeleg med fjellet, det er som ei eiga verd å koma inn i.

Her var det og ein annan Sjur som vart fanga inn av natura, meisterspelemannen Sjur Helgeland. Det var her oppe han fekk emne til det gripande tonestykket: «Budeiene på Vikefjell». Første gongen eg høyrde det var då eg gjekk på Voss folkehøgskule i 1920. Ein dag kom Lars Eskeland inn i skulesalen og hadde med seg ein gamal sterkvaksen mann i tjukke vadmålklæde og eit feleskrin under armen. «Dette er Sjur Helgeland», sa han, «og no skal de få høyre han spele for dykk».

Då spela han «Budeiene på Vika-fjell». Og Lars Eskeland fortalde at det var tre budeier som var på støylen og mjølka og stelte kyrne. Det var laurdagskveld og den eine av jentene venta kjæresten sin den kvelden, og ho tralla og song og var glad. Den andre hadde nett vorte svika av sin kjærast, og tonen hennar var sorgsam og i moll. Kva Eskeland fortalde om den tredje budeia hugsar eg ikkje igjen. Og Eskeland sa at no måtte vi høyre vel etter, så ville vi høyre både den jenta som tralla og var glad, og den som gret og var sorgfull, og vi ville høyre bekken surra og fuglane kvitra. Og Sjur Helgeland spela både den og fleire tonestykke til oss.

Eskeland sa at han var ein av dei likaste spelemennene på lang leid. Eg har hugsa både mannen og tonestykket sidan. No var vi nett i riket til desse tre landskjende budeiene, og her ned i Myrkdalen var det at denne spelemannen hadde hatt heimen sin. Helgeland er ein av dei første gardane ein kjem til når ein kjem ned i dalen. Vi ser han på høgre handa ei stund før vi kjem ned til Myrkdalsvatnet. Der har dei reist ein stor minnestein over Sjur Helgeland.

No tok vi til å sjå oss ikring for her ein stad skulle heimen til diktaren Sjur Bygd vere. Vi kom til ein liten holdeplass ved øvste enden av Myrkdalsvatnet. Og vi gjekk inn i det første og beste huset vi fann for å spørja oss for. Og her kom vi beint inn til den tredje kunstnaren som heitte Siur. Vi var komne inn i verkstaden til treskjeraren Sjur Mørkve. Han skar ut i tre alle slags dyr, men kløvhesten med kløv påryggen var spesialiteten hans. Han er landskjend for denne kløvhesten sin. Og det var han som under krigen og etterpå skar ut nøtteknekkjarane med den raude nisseluva. Men det er det slutt med for lenge sidan, no er det geiter og kyr og andre dyr. Men aller best går den vakre fjordingen med reideflaskene på ryggen. Der var fullt av kjøparar før oss, både norske og utlendingar, og det såg ut til at handelen gjekk godt. I 25 år har han dreve dette yrke som heilårs-yrke. Etter kvart har han fått nokre maskiner som gjer noko av grovarbeidet, men det meste av arbeidet vert enno gjort med handarbeid. Det var interessant å sjå kor han hadde fått liv i alle sine dyr. Det var eit heldig innstig vi gjorde som kom inn til denne flinke treskjeraren, som vi berre hadde liten kjennskap til frå før.

Her var det ikkje lenge imellom at ein kløvhest skifte eigar. Det er sikkert gjævare å få kjøpa tingen med den som har laga det. Og her fekk dei sjå han i arbeid. Sjølv om han var sterkt oppteken med handelen gav hans seg tid å tala med oss. Då han høyrde at det var Sjur Bygd vi spør etter, følgde han med oss fram til vindauga, og synte oss ein krull av hus oppe i bakken, og han peika ut for oss dei husa som høyrde til Sjur Bygd. Han kunne fortelje oss at Sjur Bygd som no var over 90 år hadde fløtt til aldersheimen på Voss.

Vi gav oss god tid til å sjå oss i kring då vi kom ut. Det var både bratte og tronge tilhøve, med grannane nær inn på kvarandre her på Bygd. Her kunne det vere rom både til ein Andres Heieland som smeikte for sin overmann, og stakk når han hadde overtaket. Og ein Klas Lokkstad som brann inne med kjenslene sine i eit trongt samfunn, slik det er fortalt om i «Valplassen» og «I hamskifte». Det var romslegare for han Brygt Svartjorde som budde nærmare fjellet, og hadde rådvelde der. I boka «Draumen» fortel han om då den nye tida kom med turisttrafikk og nye driftsmåtar. Og ein ny livsstil som gjordedet umogeleg å halde fram på dei små husmannsplassane.

Sjur Bygd kjende sitt folk og livstilhøva deira, og han tolka dei like sikkert som ein Olav Dunn og ein Hans E. Kinck. Bygd var eit overskotsmenneske som utanom diktinga var bonde heile sitt liv, og attåt det var han ordførar og bankkasserar til han slutta for alderen. I denne tida var det 24 år at han ikkje fekk gje ut bøker. Det var eit tap for norsk litteratur, men der vil han likevel alltid få eit varigt namn mellom våre diktarar i første halvparten av 1900 talet. No er hans tid forbi til å skape noko nytt. Han kviler etter eit stort livsverk på Voss aldersheim.

Sjur Bygd

Til dokumentstart

80-3. Voss Folkehøgskule - 60 år etter.

Det var ikkje råd å kjenne seg igjen på Vossevangen, for ein som ikkje hadde vore der sidan 1929. Dei hadde vore hardt ute under krigen, og vart bomba slik at det meste av byen brann ned. Sidan krigen har det vore ei rivande utvikling, og byen har vakse ut over vide område. Det var den gamle steinkyrkja som vart ståande igjen. Det er ei av dei eldste og mest monumentale kyrkjene på landsbygda. Men Holberg fura og dei gamle bygningane kring kyrkja var borte.

Voss er blitt eit turistsentrum både vinter og sommar. Det var ikkje liketil å få hus, når ein seint om kvelden kom og ikkje hadde gjort noko for å få seg hus på førhand. På ungdomsherberge var vi for seint ute, derifrå ringde vi til fleire som hadde hytter og pensjonat. Men vi var for seint ute kvar vi vende oss. Vi fekk oppgjeve Voss folkehøgskule som ein siste utveg, dei tok imot folk til overnatting om sommaren. Og så var det å ta den gamle vegen til Seim, slik heitte skulegarden, og der fekk vi oss hus.

Eg var i år 60 års jubilant som elev på Voss folkehøgskule. Det var med varme kjensler eg såg igjen den gamle skulestaden. Her kom eg på min første tur ut i verda hausten 1920, og opplevde ein vinter som eg ikkje gløymer. Eg laut verkeleg ta meg ein runde og sjå meg ikring. Dei to store skulebygningane stod der, raudmåla som før, med grøne lister. Alder og år hadde kanskje sett merke på dei utvendes.

Her var det Lars Eskeland år etter år fekk dei store ungdomsflokkane på fram mot 200 elevar for året. Dei kom frå heile landet og frå Danmark, Ferøyane og Island. Og her gav Eskeland dei eit minne for livet. Han var ein mann som dei unge ikkje gløymde når dei hadde lært han å kjenne. No står han ikkje på kateteret fram for store ungdomsflokkar lenger. Men vi elevane hans møter han, som om han var livs levande, der han står i bronse, i hagen mellom dei to skulebygningane. Det er ei statue av bilethoggaren Agdertein.

Eg vart ståande der lenge, og kom igjen fleire gonger. Det var så mykje som strøymde på, frå den vinteren då så mykje og mangt opna seg for meg. Eskeland vart for meg den gongen stor som lærar og stor som diktar. Og her eg står i det gamle tunet, og minnest han slik eg møtte han i min ungdom, lyt eg seia at for meg var han og stor som menneske.

Og tenk dykk så var det på Domsborg vi skulle bu. Det var ein stor bygning som stod noko bortanfor dei andre bygningane. Og han stod der mest slik han var då eg gjekk på skulen. Den tid var han nytta til internat for gutane, og det er truleg det han er enno. Her budde eg saman med Udmund Tufte frå Røldal ein heil vinter for 60 år sidan. Då budde elvane 2 og 3 på kvart rom. I den eine enden av huset budde lærar Gabriel Sølvberg med huslyden sin, han skulle truleg vere oppsynsmann for alle elevane på Domsborg. Han var frå Nordfjord og han vart både ein kjenning og ein ven frå det første.

Her var noko omskipa så eg fann ikkje fram til det rommet eg hadde hatt. Men det var ein stor hugnad å kome her igjen. Her var det mang ein livleg debatt og krangel hadde gjenge føre seg. Ved sida av rommet vårt var eit 3-mannsrom. Der budde Jens Olaoson Espedal frå Sunnfjord. Han var ein idealist og ein ivrig nynorsk mann. Der samlast vi, og der gjekk ofte diskusjonen hardt for seg. Espedal var ein av mine gode vener. Han skreiv dikt i Unglyden, og hadde tenkt å nå vidare med det. Men han døde alt i 1925. Slekta hans gav ut ei lita diktsamling «Kvardagskvæde». Det var eit tap at han gjekk så tidleg bort.

Etter denne skulevinteren kom eg til Voss ei stutt tid i 1929, og budde då på skulen. Lars Eskeland var då slutta som styrar på skulen fordi han var katolik. Det var til lite heder for stortinget, og det ville vel neppe ha hendt i dag. Også den gongen eg var der samla han alle klassane til foredraga sine i norsk, historie og dikting. Det hadde vore ei hard tid då han vart avsett som styrar, men han hadde enno noko av den gamle gløden når han stod framfor elevflokken. Sonen hans, Øystein Eskeland var då styrar. Han var ein gjestfri og snill mann, men han nådde ikkje inn til elevane slik far hans hadde gjort.

No hadde Øystein bygt seg ein ny og gild heim eit stykke frå skulen. Eg var av og helste på han. Han var no 86 år, og var ikkje så sterk til helse, lenger. Men han hadde det godt, og han hadde ei snill kone som gjorde alt for at han skulle få ein god alderdom. Og nett no var born og borneborn heime i ferie.

Om morgonen såg vi oss enno ein gong ikring medan vi venta på frukosten. Eg hadde hug å sjå igjen den store skulesalen, der vi hadde sote under Lars Eskeland sin talarstol. Der var ikkje låst, og eg gjekk inn. No var salen fullt av vevgogner, så her var no praktisk lærdom å få. Der var bygt to store skule-bygg sidan eg var her, så der var det vel den teoretiske lærdomen var å få. Folkehøgskulen har vel i det heile gått over til meir praktiske linjer i dag. Men folkehøgskulen har sikkert ei stor oppgåve til ungdomen også i vår tid.

Før vi reiste var vi og inn om og såg det gamle Finneloftet, det står på Finne, berre eit lite stykke frå folkehøgskulen. Det er vel eit av dei aller eldste trehus vi har på Vestlandet. Det har vore ein tinghall, eller høyrt til ein storætta bygde-hovding. Det er halde i god stand, og kan fortelje mykje om gamal stordom i husbygnad.

Lars Eskeland og kona

Lars Eskeland og skulebygget

Til dokumentstart

80-4. Til Odda og Røldal

Fjella ligg nær inntil på begge sider når ein reiser gjennom Sørfjorden i Hardanger. Gardane vert mykje bratte og lite laglege for maskinbruk. Men her hadde bonden lært seg å nytta jorda på ein annan måte. Alt frå mellomalderen hadde munkane frå Lysekloster drive med fruktdyrking. Og her i Ullensvang har vi no den største fruktbygda i landet. Bøndene her stod ikkje i beit for å finne seg leveveg, om her ikkje høvde som best med maskiner til åker og eng. På vegen til Odda stod ungar med små mellomrom att med vegen og hadde utsal av kirsebær. Det er ei storfeld natur ein ser på denne turen, med utsyn til Folgefonna på andre sida av Sørfjorden. Eit lite stykke før vi kom til Odda køyrde vi frammoro dei store utbyggjingane i Tyssedal. Der ifrå får industrien den elektriske krafta.

Når vi kjem til Odda ser vi verknaden av denne utbyggjinga. Den vakre sletta som før låg her ved enden av Sørfjorden er no utbygde med store fabrikkar. Der vart for lite plass til byen, dei måtte byggje opp etter bratte fjellsida. Nokre av bygningane øvst oppe ser ut som middelalder borger. Ei av dei som har opplevt denne utbyggjinga frå første stund er forfattaren Gro Holm. Ho var fødd på Prest-gard, dei som åtte dei store fine flatene i den vesle idyllen som hadde fått namnet Odda. Tidleg vart det oppdaga som turiststad, og det vart stor turisttrafikk, der dei store utanlandske turistbåtane og kom inn om. Og det vart bygt hotel. Folk møtte opp med hest og kjerre for å tene pengar på turistane. Det var lange køyreturar, til Låtefossen og somme tider lenger. Der opplevde dei fin natur og utsyn til bredar og fossefall. I 3 små bøker «Sut», «Odelsjord» og «Kår» fortel ho om dette. Desse bøkene kom seinare samla med namnet «Lø-stølsfolket». Ho fortel om tida før turistane kom. På dei små odelsgardane var det eit hardt slit for å livberga seg. Kvinnene fekk ofte det tyngste strevet, men det var likevel ein vørdnad å vere bondekona på ein sjøleigen gard. Så kom turistane og hesteskyssen tok til, og no skulle det verte betre tider. Men for kvinnene vart det endå verre, no vart dei åleine saman med born og gamle om alt arbeidet. Mannen var borte og skyssa, og det var så lett å få tak i øl på hotellet, så det vart heller ikkje nokon lysnad økonomisk.

Denne tida opplevde Gro Holm før fabrikkane kom. I romanen «De hvite kull» fortel ho om då det hende. Folk hadde kasta augo sine på vasskrafta, og spekulantane fekk hand om fossane med alle rettar. Bøndene let det ofte frå seg utan å vete kva verdiar dei sat inne med. Og så kom utbyggjinga. Eigedomane til Prestgard gjekk med til fabrikktomter, og til den nye byen. Det var ein tragedie for garden som ingen kunne stogga, tykte Gro Holm. Ho gifte seg med ein ung ingeniør Olav Holm, og dei var mykje i utlandet. Sidan kom ho heim og kjøpte ein fjellgard og vart verande i Odda. Ho burde ha hatt eit minnesmerke, for ho var ein fin og sannferdig menneskeskildrar. Men det får ho vel ikkje, ho levde for mykje med i det gamle til å få det i vår moderne tid. Odda var ein triveleg by å sjå til med liv og rørsle no i turisttida. Vi hadde slektningar der og var inn om og fann dei før vi for vidare.

Røldal ligg som ein oase inn i dei store fjellviddene mellom Hardanger og Telemark, og gardane ligg kring det vene Røldalsvatnet. Før 1890 då vegen vart bygd mellom Telemark og Odda var Røldal svært avstengd, og om vinteren var dei ofte utan samband. Før 1848 var dei utan eigen prest, og det var presten i Suldal som kom dit og preika nokre gonger for året. Om vinteren kom han vel sjeldan fram. No er der fire riksvegar som går gjennom Røldal. Ein frå Bergen over Odda, ein frå Haugesund over Sauda, ein frå Stavanger over Sand og Suldalsvatnet og ein frå Oslo over Haukeligrend. Her er såleis eit stort knytepunkt mellom aust og vest, og mellom dei store byane i Sør Noreg. Her er difor ein livleg turisttrafikk om sommaren, med turisthotet, camping og pensjonat.

Her på tettstaden er den gamle Røldal kyrkje. Det er ei gamal stavkyrkje frå 13. århundrad. I denne kyrkja er det dei har det krusifikset som det har gjenge slikt gjetord av. Her til kom dei langveges frå halte og blinde og andre sjuke, som ofte måtte leidast eller berast fram. Det var jonsok natta at det vart halde midnattsmesse, og krusifikset vart teke ned, for den natta sveitta den korsfeste. Dei som fekk den sveitten frå panna hans på ein klut og strauk det på den staden som skulle lekjast, kunne då verte frisk. Det var så ålmen kjendt at det heldt fram lenge etter reformasjonen, like til det vart forbode i 1835.

Kyrkja har mange prydnadsting. Ei altertavle frå 1600 talet. Men det ein mest legg merke til er krusifikset som heng på veggen fram for altaret. Her har mange søkt helsebot i mange hundrede år. Eg spør ho som visste oss rundt i kyrkja, kvar det vart av alt det dei som vart friske la igjen av krykkjer, bårer, stavar og andre ting. Ho fortalde at det skulle vere sendt til Bergens, Museum. Dette nemnde eg til ein mann i Røldal som skulle vita noko om dette. Han sa at om det noko tid hadde vorte sendt noko til Bergens Museum visste han ikkje, men der er ingen ting å finne som vitnar om det på museet.

Udmund Tufte som eg delte rom med på Voss Folkehøgskule var der i frå. Vi skreiv til kvarandre i mange år. Han reiste til Oslo og vart skodespelar på Det norske teatret, på ei spelferd til Olden trefte eg han igjen. Etter mange år reiste han heim og overtok farsgarden, og tok til med hotellrift. I alle år var han ein kulturskaper i heimbygda. No var han død for nokre år sidan. Eg fekk nokon å visa meg grava hans på Røldal kyrkjegard. Her hadde ein av mine ungdomsvener funne si kvila i si heimbygds jord.

Vi såg heimen hans, like attmed vegen til Haukeli. Lenger inne på vidda, der dei hadde støylen Bråstøyl hadde han bygt ein turistheim. Vi var opp der og trefte son hans, som ho styrde med dette. Tunet var fullt av motorsyklar. Det var eit tysk parti som var der. I dei gamle støylshusa sat vi lenge saman med son til Udmund. Han fortalde om faren: Det var kunstnar-draumane som følgde han heile livet. Etter at han vende heim fekk bygda godt av det i rik mun, både som lærar i amatørskodespel, og som bidragsytar til alle slags lag med tale, song og opplesing. Han trudde bygda sette pris på han, og dei synte det då han døde.

Bråstøl turisthytte

Røldal stavkyrkje

Til dokumentstart

80-5.Kunstnarane i Telemark får minnesmerke reist på heimstaden

Då vi frå Haukeligrend tok vegen til Rauland vart vi ved øvre enden av Totak merksam på eit monument som stod like att med vegen. Vi rygga bilen attende og steig ut. Der stod minnesmerke over Myllarguten Torgeir Augunsom. Det var laga av ein annan stor kunstnar der i Rauland, Dyre Vaa. Her stod det på ei øyde strand, der var berre nokre små hus som stod på den andre sida av vegen. Det var heimen til Myllarguten i hans siste år. Han sat med fela i fanget og bogen låg på steinen ved sida av. Slik hadde han sikkert sote mang ein gong på den store steinen att med stova og sett ut over det lange Totakvatnet, og drøymt seg bort i toneverda si. So kunne han bøye seg ned og take bogen og spela sine meisterlege slåttar, som ingen kunne gjere så godt som han. Det var fela som var hans liv, og på den var han ein stor kunstnar, som knapt har hatt sin make. Ole Bull hadde store voner for han og tok han med til konsertsalane i Kristiania. Både Ole Bull og Edv. Grieg vart inspirerte av folkemusikken til Myllarguten. Han budde på mange stader rundt i Telemark, og på sine gamle dagar var det han kom hit, og budde som husmann på Kosi i den vesle stova som står der enno.

Her har dei reist minnesmerke for han, der heimen hans står og er freda.

Heimen til Myllarguten

Her i Rauland var det og Dyre Vaa livde og dyrka sin kunst. Han har skapt mange store verk som står rundt ikring i landet. Det nærmaste vi har er vel Ivar Aasen sitt minnesmerke i Ørsta. No er han død og Rauland kommune emnar på å få til eit museum, for alle dei verk og utkast til verk som han har ståande. Det var ikkje kome så langt at vi fekk sjå noko av det på denne turen.

Alt i Rauland merka vi kor kunstglade telemarkingane var. Ein annan stor felespelar som livde omlag samstundes med Myllarguten heitte Haavard Gibøen. Han var ifrå Møsstrand. Og sølvsmedar var det rundt i mange bygder. Dei hadde sitt fine handarbeid i sølv som dei sjøl selde. Det var som skulle dei ha kvar si sølvgruve som ingen andre visste om.

Natura i Telemark lyt og ha si eiga omtale. Det er ingen stad eg har kome, som natura var så annleis enn eg hadde tenkt meg. Alt var så avgøymt, dei livde kvar i sitt vesle grannelag. Det var skogen som rådde, og den opna seg plutseleg, og så stod stova der og stabburet og loftet med sine fine utskjeringar i stolpar og treportaler. Og så alle stavkyrkjene som er haldne i akt og ære i Telemark. Natura er kupert frå bygd til bygd, bratte høgdedrag og djupe stup med elva i botnen, om den ikkje er utbygd og lagt i rør. Her er mange vassdrag som er utbygde til å gje energi til verksemder i Telemark og vidare med. Det var eit eventyrleg land å gå på oppdagingsferd i. Ein kunne gjerne seie med Per Sivle:

Å, kunne eg fara til Telemark
og leve ei sommarstund
Der gror røllik på stovetak
og songar på folkemunn.
Til Telemark, dit stend mi trå
til Gausta fjell
og Vinje gjeld,
til Rjukan sval
og til Morgedal.
Til sumars so fær eg sjå.

Ja, Telemark er meir enn ein kan gjere seg kjend med på ein snartur gjennom dei øvste fjellbygdene. Kanskje er det dette vekslande inatur og landslag, som har gjeve grorbotn til all denne kunstnarglede som har vakse fram i fjellbygdene i Telemark.

I Vinje synte det seg at telemarkingane vil at minnesmerke skal stå der mannen er forstra. Eit lite stykke frå Vinje kyrkje står den vesle stova som Olav Plassen bygde, og der Aasmund Olaoson Vinje vaks opp. Ved riksvegen nedanfor denne stova har bygda reist monumentet over denne sin store son. Denne diktaren som lo med det eine auget og gret med det andre, og som var den første store skalden som skildra fjella i Noreg.

No ser eg atter slike fjell og dalar
som dei eg i min fyrste ungdom såg

Og mange fleire Vinje-songar med tone av Grieg. Det vart av vår aller gjeveste songkunst når Vinje og Grieg slo seg saman om ord og tonar. Vinje er vel den første som har gått frå husmannsstova og til topps i norsk lyrikk.

I huset til venstre voks A.O. Vinje opp::

Ikkje langt frå Vinje kyrkja vaks ein av våre store diktarar opp. Det var Tarjei Vesaas. Det var ein einbølt gard i skogen, noko som diktinga hans ofte gjev uttrykk for. I ungdomen var han oppteken av den indiske diktaren Tagore og andre diktarar sin naturromantikk. Det var i den perioden han slo igjennom og fekk 1. premi i «Jolehøgtid» for «Til mi songmøy» i 1921. Sidan har han skrive romanar, dikt og drama, og skapt stor kunst på alle desse områder. Hans medkjensle med alle som stod utanfor eller vart taparar var noko av det store med Tarjei Vesaas. Mange venta at han skulle ha fått nobellprisen for diktinga si, utan at det hende, men han var vel verdig til å få ein slik heider. Vesaas er død for nokre år sidan, og gravlagd på Vinje kyrkjegard.

Han var gift med Halldis Moren Vesaas. Dei budde på Midtbø. Det ligg ned for riksvegen noko lenger nedi dalen mot Amot. Ho har og vore ein fin og sermerkt lyrikar, og ein personlegdom i vårt kulturliv. Ho bur på Midtbø om sommaren. Då vi for forbi såg vi at der var livleg ferdsel på tunet både av små og store, så der var truleg både born og borneborn heime på ferie.

Til dokumentstart

80-6.Skafså med dei mange kunstnarane

Skafså er ei lita skogsbygd, og riksvegen frå Dalen til Valle i Setesdal går gjennom bygda. Her er det skog og atter skog, dei små grendene ligg kvar for seg inn i dette skogrike. Men denne vesle fjellbygda har fostra mange som har gjort namnet sitt kjendt ut over bygdegrensene, og somme også ut over landegrensene. Torleiv Huvestad var ein av bondetingmennene på Eidsvoll i 1814, bygdediktaren Petter Mandt som var stortingsmann i første halva av 1800 talet, og målaren Mikkel Mandt. Vetle Vislie høyrde og til Mandt ætta, og han var ein av våre største diktarar mellom Garborg og Duun.

Den som har gjort bygda mest kjend er nok bilæthoggaren Anne Grimdalen. Og den siste kunstnaren som har kome frå Skafså er lyrikaren Arvid Torgeir Lie. Første diktsamlinga som kom med Gyldendal var «Under fuglens vengje-kross» 1967. Han har gjeve ut 6-7 diktsamlingar, og har vunne seg eit godt namn mellom dei yngre lyrikarane. Dette var mange kunstnarar frå eit lite bygdelag. Men vi må kome i hug at vi er i Telemark.

Frå Dalen tok vi riksvegen opp til Grimdalen, for å sjå dei store samlingane som er samla i eit stort Anne Grimdalen Museum. Det er som eit eventyr å høyre om denne stillfarande og helseveike jenta frå denne einbølte garden, som reiste til hovudstaden og skapte seg eit namn som nådde langt ut om landegrensene. Alt som småjente kjende ho lyst til å forme i leire eller med pensel, men det var vågsamt å gå den usikre kunstens veg. Dei sa det var betre ho lærde seg til jordmor, då fekk ho eit yrke ho kunne leve av. Men kunsten vann og så for ho ut. Der meinte dei det var best for henne å gå modolerkurs. I denne tida vart ho kjend med Henrik Sørensen, ein av dei store målarane som budde i Telemark, og han styrkte motet hennar til å halde fram. Då ho endeleg våga seg til å sende nokre arbeid til Statens kunstutstilling, kjøpte Nationalgalleriet den vesle skulpturen «Jenta på hesten». Det opna døra til stipend og utanlandsreise. Då ho trefte igjen Henrik Sørensen sa han: «No må du ikkje gje deg før du har nådd toppen».

Så var det Oslo kommune som baud ut til tevling om ei skulpturell utpryding av Oslo Rådhus. Ho våga seg til å sende inn utkast. Ho har alltid sett sin lit til Gud og no fekk ho denne trøysta: «Ver de hugheile og lat ikkje hendene siga. Det de gjer skal nok få si løn». Det er frå Krønikeboka. Men ho visste at i denne tevlinga var landet sine største kunstnarar med, så ho venta seg ikkje noko store ting.

Så kom den dagen då jurien kom med utfallet av tevlinga. Ho sat og høyrde på radioen, og ho tykte namnet hennar var nemnt, men det gjekk så fort at ho fekk ikkje rett tak i samanhengen. Men straks tok telefonen til å kime, og det heldt fram i mange dagar. Det var ho som hadde vunne første prisen. Det vart intervju og festar, og mottaking av kongen. Sidan fekk ho mange store arbeid. Ho tok seg og av heimegarden og fekk til eit museum. Seinare vart det bygt nytt stort museumsbygg som vart opna i 1973.

Då vi kom til gards var Bamse Brakar den første vi møtte, han stod i tunet og helsa oss velkomne. Og når vi såg oss ikring så stod skogens dyr av mange slag på vollen fram for huset. Det var ulv og gaupe og endå ein liten bjørn og leikande bjørnungar. Alt saman livs levende å sjå til skapt i bronse av Anne Grimdalen, der var og to skulpturar av mor og far. Inne i utstillingshalla var der over 100 nr. med små og store ting. Her fekk vi eit godt oversyn kor stor ein kunstnar Anne Grimdalen var. Her var mange av hennar store arbeid i full storleik. Her stod dikterpresten Anders Hovden, den same som no står støypt i bronse i heimbygda Ørsta og Håkon den gode som har fått sitt monument på Fitjar, og Harald Hardråde sitt utkast til ryttarstatue på Oslo Rådhus, den som ho fekk 1.premien for. Og der er Landstad monumentet som står ved Seljord kyrkje. Her var mykje å sjå i to store salar.

Vi gjekk der lenge, men det er ikkje råd å få med seg alt på ein føremiddag. Ute møtte vi den gamle bondekulturen som ho hadde vakse opp med. Alle husa på garden var svært gamle, og det eldste eit bur med loft var frå 1600. Det var eit møte med kunsten hennar felt inn i ein gamal bondekultur, som gav oss eit minne som vi ikkje gløymer.

Nede ved Skafså kyrkje møtte vi enno ein minnelund som Anne Grimdalen hadde gjeve bygda. På tre høge søyler stod byster i bronse av Eidsvollsmannen Torleiv Huvestad, Stortingsmannen og bygdediktaren Petter Mandt og diktar og rektor Vetle Vislie. Ovanfor stod den gamle Vislie stova, der Vetle var fødd og budde så lenge han var heime.

Han utdanna seg til lærar, og tok til på universitetet og studerte teologi. Men prest vart han ikkje, han vart lærar på lærarskulane i Elverum og Levanger, og seinare rektor på lærarskulane i Kristiansand og Hamar. Det var diktar han kjende seg mest kalla til. Romanen «Solvending» kom i 1897, og fekk god mottaking og vart oversett til tysk og fransk. Han har skrive mange romanar med emne i frå Telemark, men det er menneska sin kamp i miljøet og med åndsstraumane i tida han var mest oppteken av. «Malm», «Det nye riket» og «Henrik Svane» er romanar han har skrive. Han hadde diktarløn av staten.

På lærarskulen i Levanger var Olav Duun ein av elevane til Vislie. Og Duun sette læraren sin høgt også som diktar. Og han seier at Vislie gav han god hjelp i diktinga, serleg når det galdt å finne si eiga form i målvegen.

Skafså kyrkje er ikkje så gamal som mange av dei andre kyrkjene i Telemark, ho er bygd i 1830 åra. Men her fann vi noko som eg ikkje har sett før ved noko kyrkje. Ved inngangsporten til kyrkja stod det oppsett ei steinhelle med eit rundt hol øvst oppe. Det var til å feste ein jarnring med klave til å ha kring halsen på den som skulle sone si straff i gapestokken. Der skulle dei stå ved inngangsporten preikesøndag til hån og spott, og dei som gjekk forbi skulle vanakte dei og spytte på dei.

På vegen til Dalen reiste vi langs med det djupe Ravnejuvet som er kring 200 m djupt. Dalen er som dei fleste tettstadane i Telemark ein søkt turiststad om sommaren. Vi gjekk inn på minikultursenteret «Stabia». Kunstmålar Lello Greco var italiener, og så vidt vi skjøna gift med ei telemarksjente. Det var han som dreiv dette senteret. Der var utstilt måleri, husflid og handarbeid frå fleire land. Kona mi var interessert i handarbeid, og stod og tala med ho som viste ikring. Lello Greco kom og sa at dei måtte sjå på kunsten hans. «Eg har sett på det lenge», sa kona. «Nei du har berre prata», sa Lello. Bileta hans var interessante, der var eit madonna-bilæte og eit av Kristus sitt hove med klungerkrusa som merkte seg ut. Dei andre som hadde stilt ut bilæte var helst amatørar. Han sjølv hadde til spesilitet å måle nakne små born. Dei var ikkje så runde og lubne som Mons Breivik sine barneteikningar var. Den kvikke italienaren hadde godt lag å selje, og han let vel at handelen gjekk godt. Og han ønskte oss velkomne igjen då vi gjekk.

Til dokumentstart

80-7. Ski i Morgedal og kunst og dikting i Seljord og Heddal

På veg til Seljord stogga vi opp framfor ein stor bautastein som stod like attmed vegen. Vi var komne til Morgedal, skisporten si vogge som det har vore sagt. Steinen var reist over Sondre Nordheim, og på steinen stod det skrive: «Denne steinen har Morgedal og Foreningen til skiidretter fremme reist til minne om skiløparen Sondre Nordheim på hundreårsdagen etter at han vart fødd, 10. juni 1925». Like att med denne steinen var det reist eit skimuseum, saman med det var det og eit Olav Bjaalands museum. Bjaaland var ein av dei fire som følgde Roald Amundsen heilt fram til sydpolen i 1911. Ymse ting frå denne sydpolferda var no teke vare på her i dette museet. Olav Bjaaland var også ein framifrå skiløpar. Han vann mange sigrar på ski både her i landet, og i utlandet. Han har fått kongepokal og mange andre gjæve premiar, og i 1912 fekk han Holmenkollmedalje.

Kyrkja i Seljord er og ei av dei gamle kyrkjene i Telemark, og er frå 1100 talet, og ho har ei av dei eldste altertavler her til lands som dei veit om. Kyrkja vart restaurert i 1871. For oss her i Indre Nordfjord kan det vere interessant å vite at ein av sønene til Innvikepresten Meister Jo var prest i Seljord. Han heitte Zacharias Skanke, og sjølv om han var strid på sine meiningar, så seiest det at han var vel omtykt av kyrkjelyden. Om han og tilhøva på den tid i Seljord har Ingebjørg Kasin Sandsdalen skrive tre bøker, og ho kjem sikkert også med den fjerde. På folkemunn var han kalla Linepresten, fordi han arbeidde for at folk skulle dyrke lin. Han vart verande i Seljord heile si prestetid.

Meir kjend er Brostrup Landstad som prest i Seljord. I den tida han var her samla han inn ei stor samling av folkeviser, som alle Telemarksbygdene var så rike på. Det var og han som fekk ut Landstad salmebok til kyrkjebruk. På ei høgd att med kyrkja står det store Landstad monument som Anne Grimdalen har laga. På monumentet rid prosten til soknebod på ein fjording, og ned under står skreve:

Jeg red mig op gjennem Dalen
og over den øde Mo
Saa underlig Tankene presse
sig udad og op til Gud.
Jeg kom fra Kirkens Messe
og reiste i sognebud.

Kring Seljord ligg mange avsides dalar og grender, så det kunne vere fleire mil når presten reid i soknebod. Til soknekyrkja i Åmotsdal er det over 2 mil, og mange grender ligg enno lenger borte, og ofte var det veglaust til gards. Opp i desse avsides bygdene ligg det to små grender som har fostra kvar sin kjend diktar. Aslaug Høydal er frå Langlim, og til siste jul har ho gjeve ut ei svært god bok om barne- og ungdomsåra i denne vesle nybyggiarheimen. Boka heiter «Med ti øre i lomma». Aslaug er mest kjend for striden ho har ført mot linedeling i ungdomsskulen, og mot nedleggjing av grendeskulane, i boka «Dyr last» (1963). Ingebjørg Kasin Sandsdalen er frå ein små-brukarheim som heitte Kasin. Også ho har skrive svært gode bøker om heimen og barndomen sin. «Hjarta og harpe» (1970) og «Erindringsbok» (1972). Ho er gift med diktaren Halvor J. Sands-dalen. Han bor ved øvste enden av Seljordvatnet, der har han godt høve å vakte på om ormen i Seljord vatnet skulle syne seg på nytt. Han har skrive ei bok om denne ormen, som har synt seg for så mange. Men meir kjend er han som ein framifrå lyrikar. Han og kona Ingebjørg har kvar sine sermerke i diktinga di. Ho har ei religiøs legning i dikta sine, han held seg meir til kvardagen og natura. Utan om diktinga driv dei eit småbruk i Seljord. Dei har ein son, Odd Jan Sandsdalen, som og er lyrikar og har gjeve ut fleire diktsamlingar, att åt det er han og skodespelar.

Her er ein sers grobotn for diktarar og kunstnarar i dette Telemark landskapet. Det er ikkje i økonomisk overflod dei har vakse fram dei fleste av dei. Langt av leid frå kyrkje, dokter og handelsmann, som på Langlim der Aslaug Høydal veks opp. Der tok det ein dag berre å gå fram og tilbake når dei skulle til Seljord der handelsmannen og embetsmennene bodde. I dette landskapet har det vaksne opp fele-spelarar mellom dei beste vi kjenner, landskjende kunstmålarar og bilæthoggarar, og diktarar, mest av folkediktarar, men og fleire som nådde fram til å vere mellom våre største forfattarar. Sanneleg må vi ikkje gje Aasmund Olavson Vinje rett, at her var det diktande trong som kunne fylle halve verda med diktarar.

Her budde også kjemper i gamle dagar. Like attmed kyrkja i Seljord ligg det ein rund stein som veg 570 kg. Den skal Sterke Nils eingong ha lyfta. Han heitte Nils Olavson Langedal, og levde for 200 år sidan. Jørund Jellnes har skrive ei bok i vers om «Sterkenils». Ein kjempekar i våre dagar, Torkell Ravndal, prøvde seg i 1971. Det seiest at han løfte steinen 3-4 cm opp frå marka, då måtte han gje seg.

Eg la merke til noko som stod i nærleiken, det var bord som var slegne saman slik at dei møttest i eit møne, framme hadde det skapnad av eit hestehovud. Det var truleg eit torturaperat som vart brukt til kyrkjetukt i gamle dagar. Dei måtte sitje omskrevs på denne trehesten eller tremerra og ikkje nådde ned til marka med føtene. Der skulle dei sitje til spott og spe når folk gjekk til kyrkje. Det var ei uverdig straff å bruke for ei kristen kyrkje.

På turen vidare stogga vi og såg inn i Heddal stavkyrkje. Det er den største og venaste stavkyrkja eg har sett. Ho verka med sine mange tårn som ei domkyrkje. Men etter segna var det berre 5 av bøndene i bygda som bygde kyrkja, somme seier i 1240, men dei første skrivne kjelder er frå 1315. Inne er kyrkja meir romsleg enn vanlege stavkyrkjer, og med mykje og verdfullt gamalt utstyr.

Her i Heddal var Johannes Crøger sokneprest i første halva av 1800 talet. Dotter hans Olea Crøger veks opp her. Ho var mykje saman med bygdefolket, og fekk ei levande interesse for folkeviser. Ho har samla og skreve ned like mykje som M.B. Landstad, og kanskje meir. Men det var ikkje fint i den tid for kondisjonerte kvinner, å arbeide med slikt, og gje ut bøker. Difor kom ikkje noko ut offentleg med hennar namn. Diktaren Ingebjørg Mælandsmo, som er frå Heddal, har skrive 5 bøker om Olea Crøger og tilhøva i Telemark for 150 år sidan. Der fortel ho om hennar store livsverk som samlar av folkeviser. Olea Crøger døydde i 1855, og vart gravlagd ved Seljord kyrkje.

Anne Grimdalen har laga eit minnesmerke over henne som er reist i Heddal. Under monumentet av henne i heil figur står: Olea Crøger. 1800-1855.

Til dokumentstart

80-8. Olav Duun's hus i Holmestrand

Vi hadde planlagt at kom vi til Holmestrand skulle vi sjå huset til Olav Duun, der hadde han budt og hatt heimen sin i kring 30 år. Og no var vi komne til Holmestrand, og var på jakt etter nokon som kunne fortelje oss kvar denne heimen var. Informasjonskontoret fann vi ikkje, og alle vi spør visste like lite om Olav Duun og huset hans. Han måtte ha levt i si eiga verd i alle dei åra han var her. Endeleg på ein bensinstasjon fann vi ei kvinne som kunne fortelje oss kvar det var. Der var endå til ei gate som hadde fått namnet hans. På ei høgd ovanfor sjølve byen i Botne var Olav Duuns veg. Der fann vi ein liten gut i 7-8 års alderen som heitte Marius, og han sprang føre bilen og losa oss fram.

Eg kjende igjen huset med det same eg såg det. Det vesle raudmåla huset hadde eg sett fleire gongar på TV. Der var blomar i hagen, men det synte at no var det ei stund sidan det hadde vore nokon og stelt med dei. I ein del av hagen var der ein naturpark, der låg store steinar inn i mellom store tre, serleg bjørk. «De må sjå på desse steinane» sa Marius. Det synte seg at der var innhogne fyndsord frå bøkene til Duun i steinane som låg der. I ein stor stein i ein hjørnet var namnet Olav Duun innhogge. Vi stogga der og såg oss ikring, her var alt som frå skaparen si hand, når vi undantek skrifta på steinane. Her hadde sikkert diktaren sote mange gongar på desse steinane, og hatt Juvikingar og andre namdalingar kring seg. Han hadde sett kor dei kjempa i si tid. Men for Duun hadde tida vorte fårlegare til meir teknikken tok styringa frå mennesket. Det var verre å sigra i den kampen menneska sjøl hadde skapt, enn den kampen Juvikingane kjempa mot naturmaktene.

Vi hadde og hatt hug til å sjå inn i huset, men der var det låst. «Eg veit kvenn som har løkelev», sa Marius. Og han viste oss fram til huset. Der gjekk ei kvinne like att med vegen og stelte i hagen. Eg våga meg til å spørje henne. Ho fortalde at dei arbeidde med å få nokon å visa ikring. Det kjem sikkert i stand til neste sommar. Ho såg det visst på meg at eg tykte neste sommar var lite trøyst for meg, for ho spør om vi var langvegs frå. «Ja, vi kjem like frå Loen, og. vi hadde gledt oss til dette», sa eg. Ho tenkte seg om ei stund, så fortalde ho at det var mannen hennar som hadde lykelen, og ho tykte at vi ikkje burde bli skuffa når vi hadde reist så langt. Ho ville gå og snakke med mannen, sa ho.

Det regnde litt den dagen, og eg såg mannen tok på seg regnfrakk, og dei kom begge to. Eg kjende mannen med det same han kom, det var diktaren Kåre Holt. Vi helsa på kvarandre, og eg bad om orsaking fordi vi var påtrengjande. Men han sa at det gledde han for han var sjølv ein stor elskar av Duun si dikting. På veg ned mot huset peika Kåre Holt på den vann-stelte hagen, og fortalde at det var Emma, kona til Duun, som stelte hagen, og han var sers velstelte så lenge ho livde. Men då ho var burte vart han uten tilsyn. Enno var der mange sjeldne blomar å sjå mellom alt ugraset.

Så steig vi inn i huset. Der var gang, kjøkken, stove, og arbeids-romet hans. I andre høgda var det soverom. Den første høgda var møblert med den husbunaden som hadde vore der i hans tid. Men i andre høgda var der ikkje møblar no. Dei fortalde at det var meininga at unge folk som ville studere Olav Duun kunne få rom på loftet mot å vere omvisar om sommaren for folk som kom for å sjå denne staden.

I arbeidsromet hans, stogga vi opp fram for skrivebordet. Blekkhuset stod der, og pennholdar og blyant låg på sin plass, og nokre bøker stod der til bruk. Det var å sjå til som han nett hadde lagt det frå seg endå det var 40 år sidan han døydde. Det var inga stor boksamling han hadde, men dei stod fint ordna. Det var underleg å stå her i dette romet, alt var så enkelt. Det var ingen som skulle tru at her sat ein av våre største diktarar år etter år og gav oss nokre av dei gjævaste bøker som er skrivne i landet. «Juvikfolket», «Medmenneske» og «Medmenneske og maktene». Dei fleste av bøkene hans er skrivne ved dette skrivebordet. Her til Botne i Holmestrand kom Olav Duun i 1908, og vart lærar i folkeskulen. I 1927 fekk han diktarløn, og då slutta han i skulestova etter 20 år som lærar, og no ville han leve av diktinga si. Han hadde då mange av sine store verk bak seg. I denne tida hadde han nære på fått nobelprisen i litteratur. Det svenske akademiet delte seg, og det vanta berre ei stemme på at det var han som hadde fått prisen. Han heldt fram med skrivinga si like trufast, og gav oss fleire meisterverk til han i 1939 la ned pennen for godt.

No er dette huset sikra at det vart stelt og halde vedlike, og det skal stå her og fortelje om denne store diktaren som hadde ein så rik gjevnad å gje av, og som kravde så lite for seg sjølv. Det var ei av mine store stunder då eg steig inn i denne heimen, der ein av dei diktarane eg seg høgst levde sitt liv i enkle og kravlause tilhøve. Eg er ikkje åleine om å meine at han var ein stor diktar. Då Sigrid Undset tala ved båra hans, sa ho beint ut at han var vår største diktar.

Vi takka Inger og Kåre Holt som hadde gjeve oss høve til denne rike opplevinga. «Berre vi no ikkje har hevta deg bort så det ikkje kjem nokor ny bok til jul», sa eg. Det er ingen fare for det, for den er alt gått i trykken, sa han. Og no har eg lese boka. Det handlar om røter. «Gjester fra det ukjende». Kanskje er det sine eigne røter han har funne fram til. Vi fekk og ein liten snarvisitt inn i endå ein diktar-heim. Ei interessant og uventa oppleving.

Heimen til Olav Duun i Holmestrand

Til dokumentstart

Dagstur til Asker i 1983

83-1. På oppdagingsferd til kjende diktarheimar.

Å kome til Oslo no i haust er som å kome til syden. Det er sol og mildver. Vi stod i over ein time og høyrde på Bekkelaget skulekorps, og sola skein, og ingen tenkte på at vi var komne til november. Eg sa det ein dag at dette veret måtte vi nytte, før vi reiste heim til regn og storm og orkanbyer ved Stad.

Eg kom til å tenkje på at eg ofte hadde tenkt å leite opp Garborg-heimen, og dei andre landsmåls-diktarane som slo seg ned i Asker. Etter både å ha ete og kvilt til middag tok vi i veg. Vi hadde ikkje mange haldepunkta å gå etter, men vi fekk prøve oss fram og sjå om vi hadde lukka med oss. Men der var gamle og nye vegar på kryss og på tvers, så det var ikkje råd å vita korkje ut eller inn.

Eg tenkjer at vi køyrer til Skaugum, der har eg vore ein gong før, sa sjåføren. Og ingen av oss visste noko betre råd. På ein sideveg tok vi av frå hovudvegen. Då var det ikkje lenge før dei ropa at her såg dei Skaugum. Då vi kom fram til porten, stod den norske soldat der med gevær i hand, og no såg vi fram til hus og eigedom. Det var mest som kongsgarden i eventyret, med store vide vollar med sine hus og herlegdomar lengst oppe mot skogen bakanfor. Her budde det kjære kronprinsparet, og her vaks det nye kongsemnet Haakon Magnus opp, Martha Louise var alt stor prinsesse. Vi våga oss ikkje lenger, og snudde. Kvar diktarheimane låg i dette mylderet av vegar, var i det blå for oss. Vi fekk vere fornøgde vi hadde sett Skaugum.

Best som vi køyrde ropa sjåføren: «Her er Otto Valstad veg».,Stopp», sa eg. «Den vegen må vi køyre». Det var mest som ein vanleg bygdeveg, men vi kom då fram. Vi stogga ved Asker Museum for å sjå oss om, og gjekk ut av bilen. Men det synte seg at museet var stengd den dagen. På den andre sida av vegen var der eit vegskilt, og forsyne meg stod der ikkje Arne Garborg veg. Ved sida stod det ei heil rad med postboksar. Her måtte vi sjå etter om der stod Garborg på nokon av dei, og på siste boksen stod der «Garborg nr. 31». På vegskiltet sto det at der var stengt for gjennomgang med bil, men vi hadde ingenting imot å gå her og sjå oss om. I nærleiken av oss stod det eit stort og pent hus, med stort utslag av taket fram om husveggen. Det var som ein kunstnarsvip over dette huset. Du skal sjå vi var komne på rette staden. Og då vi kom lenger opp såg vi at nr. 31 stod på porten. Vi var komne midt inn i eventyret tykte vi. Kring huset var der ein hage med store tre, og no låg lauvet i store dungar på marka under trea, og der gjekk det ei gamal kvinne og raka lauv. Vi ropa ned ed til henne, og ho kom verkeleg opp til vegen til oss. «Vi er på oppdagingsferd i dag», sa vi. «Vi leitar etter den bustaden som Arne Garborg hadde her i Asker». «Ja, då er de komne på rette staden, der ligg huset hans», sa ho og peika på huset.

Ho gav oss slik tiltru at vi våga oss til å spørje ho etter meir. Var det kanskje også her sonen hans budde. «Var det ikkje Tuften dei kalla han». Det var det. Han hadde det lange namnet: Arne Olaus Fjørtoft Garborg, men foreldra kalla han alltid -Tuften. Ho var kona hans, og no var ho over 80 år gamal.

«Var det ikkje slik at etter at Garborg kom hit, var det mange diktarar som kom og slo seg ned her».«Ja, Rasmus Løland fekk huse-tuft med Garborg og bygde seg hus opp i bakken der». «Han døde i 1907», sa eg. «Ja, han var ugift og døde ung. Han er gravlagd på Asker kyrkjegard. Han og Garborg var alltid så gode vener». «Er huset hans borte no?» spør-eg. «Ja, etter at han var død, gifte Tuften seg med søster mi, og då budde'dei ei tid i huset. Men kommunen fann ut at det skulle gå ein veg der, og dei gav seg ikkje før huset måtte rivast. Men vegen er-ikkje komen enno den».

«Var det ikkje så at De sa at De var gift med Tuften».«Det er rett det. Søster mi hadde tre små barn ho døde ifrå, og då gifte han seg med meg, også vi fekk nokre born i lag. No er han og død for mange år sidan».

«Var det ikkje slik at Johan Bojer og budde her?» spør vi.Ho peikar borti bakken ovanfor oss. «Ser de opp mellom trea eit stort brunt hus, det var huset til Johan Bojer. Han hadde to gilde døtre, Randi og Tora. Randi var oppkalla etter fostermora hans, ho vart gift med ein Godal, og dei var det som tok over heimen. Tora reiste opp til Telemark og gifte seg med bilethoggaren Dyre Vaa. Ho lever visst enno.

Var det ikkje enno fleire diktarar som levde her?» spør eg. Ho kjende ikkje så godt til dei, sa ho. Kristofer Uppdal budde noko lenger nede her. Ja, det hadde eg og høyrt at han bygde seg hus og hadde ein liten hage. Han kalla huset for "Stugo», og ein annan diktar sa at stugo var utan svart og inne bjart. Også han var ein av våre store diktarar. Eg har og høyrt at diktaren Olav Gullvåg budde her. Det var såleis ein heil diktarkoloni som slo seg ned her.

Det var ei oppleving å tale med fru Garborg, så oppvakt og interessert som ho var. Ho hadde lett for å fortelje, ho hugsa godt svigermora Hulda Garborg, også ho skreiv bøker. Og så var ho aktiv og interessert i vårt nasjonale kulturliv.

De som har kome så lang ein veg for å sjå hit, skulle også ha sett inn», sa ho. Vi sa at det var ein søndagstur vi tok i det fine haust-veret, og ho hadde gjort dagen eit minne rikare for oss. Vi tok ho i handa og takka for den gilde samtalen vi hadde hatt med henne.

Det er Kolbotnen og Knudaheio ein helst hugsar frå Garborg si dikting. Men alt i slutten av 90-åra hadde han sett seg ut denne heimen i Asker. Og her skreiv han somme av sine siste bøker, og alle dagbøkene skreiv han her. Her var det og han sette om «Odysseus-kvedet av Homer, og «Ramakvedet» frå den indiske litteraturen. Denne heimen har hyst ein av våre største diktarar, då han skreiv sine siste bokverk og i hans alderdom. I telefonkatalogen fann eg at her enno bur ein Arne Garborg i denne heimen på Labråten i Asker.